Baština izražava grad imperije

Branislav Krstić: SPOMENIČKA BAŠTINA SVJEDOČANSTVO I BUDUĆNOST PROŠLOSTI (5)

Branislav Krstić (1922) bio je savezni savetnik u vladi Jugoslavije nadležan za urbanizam, prostorno uređenje, čovekovu sredinu i baštinu (1968-1982), profesor po pozivu na postdiplomskim studijama Arhitektonskog fakulteta u Beogradu (1972-2003), predstavnik Jugoslavije na konferencijama i u telima UN, pa i Komitetu za svetsku baštinu Uneska, gde ostvaruje upis prvih pet dobara u Listu svetske baštine (1978). Tematska enciklopedija „Spomenička baština svjedočanstvo i budućnost prošlosti“, čije delove objavljujemo uz dopuštenje autora, njegovo je životno delo. U knjizi je obradio dosad najpotpuniju enciklopediju spomeničke baštine južnoslovenskih zemalja. Ne prihvatajući da su spomenici kulture skup ad hoc izabranih spomenika „izvučenih“ iz vremena i okruženja u kojem su nastali, baštinu je istražio kao autentično svedočanstvo civilizacija i istorijskih razdoblja. U vreme novih interpretacija prošlosti ona ostaje nesporan oslonac u njenom tumačenju. Baštinu tumači i kao okruženje za arhitekturu budućnosti.

Iz tematske enciklopedije, koja sadrži deset poglavlja u kojima autor istražuje istorijske gradove, javnu, stambenu, versku, vojnu, privrednu, memorijalnu i narodnu arhitektonsku baštinu, objavljujemo samo izvode iz poglavlja o istorijskim gradovima.

Kolonije su u prvo vrijeme imale skromniji rang, ali od sredine Prvog stoljeća imaju veći značaj; naseljene su rimskim građanima ili vojnim veteranima kojima je besplatno dodjeljena zemlja. Kolonije osniva vladar aktom u kojem se utvrđuje karakter grada, smještaj kolonista, zemljište koje mu pripada, a uz akt je priložena mapa kolonijalnog agera s raspodjelom zemljišta, odnosno parcela. Povlašćeni status rimske kolonije dobijali su i značajniji gradovi s domaćim stanovništvom.

Rimljani grade državu kao nasljednici Etruščana, čija kultura ima iste korijene kao i helenska. Postupno, od VI do II stoljeća prije n.e. stvaraju jedinstvenu državnu i vojnu organizaciju, nadmoćnu nad susjedima. Osvajanjem zemalja Mediterana, većeg dijela Evrope i Bliskog istoka Rim postaje moćna imperija (Imperium Romanum). Na ogromnom prostoru, kao robovlasničko društvo, razvija univerzalnu državu koju obilježava vlast imperatora, jedinstvena privreda, jedinstvena kultura i jedna religija. Rimsko pravo postaje univerzalno za sve provincije i slobodne građane. Svoju civilizaciju Rimska imperija ne gradi poništavajući prethodne, nego slijedi kontinuitet kulture, time i arhitekture Helena i preuzima je kao savjesni sljedbenik. Autentično svjedočenje o rimskoj arhitekturi očuvano je i u prvoj cjelovitoj knjizi o arhitekturi, u Vitruvijevoj De architectura libri decem (I st. prije n.e.). Ovaj iskusni gradograditelj i učena ličnost napisao je izvanredan priručnik o teoriji i praksi helenske i rimske arhitekture; osnove arhitekture sažeo je u red, raspored, euritmiju (oblik i izgled), simetriju (sklad) i ekonomiju.

Vrijeme stabilizacije Imperije obilježiće procvat zemljoradnje, zanata i trgovine, gradnja sličnih monumentalnih zgrada i gradova u svim dijelovima carstva, povezanih mrežom magistralnih morskih i zemaljskih puteva. Imperija je ostvarila jedinstveni civilizacijski prostor od Bliskog istoka do britanskih ostrva. Poslije osvajanja velikih teritorija u Aziji Konstantin (vladao 306–337) premješta prestonicu u helenski Vizantion (330), vraćajući se kulturnom zavičaju. U Carstvu koje je bilo podređeno jednom augustu helenski svijet bogova nije mogao dugo da opstane; augustovskom shvatanju svijeta odgovarao je analogan svijet bogova. Proces ustoličenja jednog boga započeo je Konstantin (313), a dovršio Teodosije I koji je hrišćanstvo proglasio državnom religijom (387). Rim ruše i spaljuju Goti i Huni 410. godine. Propast Rima, evropski istoričari, uzimaju kao završetak Starog vijeka.

U nastavku autor daje opis i slike odnosno crteže Solina, Dolcee, Poreča, Kopra, Domavie, Celja, Ljubljane, Ptuja, Siska, Singidunuma, Zadra, Viminacijuma i Naisusa. Zbog ograničenog prostora u delu feljtona o Helenskoj civilizaciji dajemo samo opise i fotografije odnosno crteže tri grada.

Nastavlja se

Sirmium (34 g. prije n.e. do 582) na Savi, pod današnjom Sremskom Mitrovicom. Rimljani grade Sirmium kao koloniju, a potom postaje glavni grad provincije Pannonia Inferior (Donja), jer se nalazi na strateškom mjestu Imperije i raskrsnici glavnih puteva. Grad se prostirao preko Save, povezan mostovima. Ostaci monumentalnih građevina potiču iz vremena kad je postao jedna od četiri imperijalne prestonice (III i IV st.). Očuvan je dio gradskih zidina, ostaci carske palate s mozaicima, termi, gradskih vila s atrijalnim dvorištem, ulica s radnjama, radionica, žitnica, akvedukta, dvije nekropole (na istočnom i zapadnom ulazu u grad) i dr.