Duboki preobražaj pod vlašću ustavobranitelja

Holm Zundhausen: Istorija Srbije od 19. do 21. veka (3)

Holm Zundhausen (Holm Sundhaussen, Berlin 1942), profesor istorije Jugoistočne Evrope na Institutu za istočnoevropske studije Slobodnog univerziteta u Berlinu i predsednik Naučnog saveta Instituta za istočnoevropske studije u Minhenu. Težište svog naučnog rada nalazi na istraživanju istorijskih procesa jugoistočne Evrope, posebno Jugoslavije i Srbije u XIX i XX veku. Objavio je knjige Istorija Jugoslavije 1918-1980. (Štutgart, Berlin 1982), Eksperiment Jugoslavija. Od osnivanja države do njenog raspada (Manhajm, Lajpcig 1993), Istorijska statistika Srbije 1834-1914. (Minhen 1989).

Njegovu najnoviju knjigu početkom novembra objavljuje izdavačka kuća CLIO iz Beograda, uz čiju saglasnost objavljujemo izvode.

Preveo s nemačkog: Tomislav Bekić

Za druge je ona, povrh toga, značila približavanje političkim, pravnim, privrednim i kulturnim standardima Zapadne i Srednje Evrope (uz očuvanje svog identiteta). Posle Miloševe abdikacije u početku su prevagnuli zastupnici druge struje. Pošto je novi knez, Milan Obrenović, umro kratko vreme pošto je stupio na presto, pa je zemljom do dolaska njegovog mlađeg brata Mihaila vladalo namesništvo, koje su činili ustavobranitelji, to je njihova moćnadalje rasla. Mihailo je, doduše, kao knez pokušao da obuzda moćoligarha, ali je time izazvao bunu koju je u avgustu 1842. podigao Toma Vučić Perišić(oko 1790-1859) s drugim ustavobraniteljima (Vučićeva buna), pa je Mihailo bio prisiljen da napusti zemlju. Time je prvi put bila okončana vladavina klana Obrenovića. Narodna skupština, na koju je iz svakog sela bilo pozvano šest-sedam predstavnika, proglasila je sina većlegendarnog Karađorđa, Aleksandra Karađorđevića, za novog kneza, pod čijom je vladavinom (1842-1858) režim ustavobranitelja dostigao svoj vrhunac.

I pored više zavera i pobuna pristalica Obrenovića između 1842. i 1844. godine, Srbija je stupila u fazu političkog, privrednog, društvenog i kulturnog preobražaja, koji je sve prethodne promene bacio u zasenak. Za vreme gotovo dvadesetogodišnje vladavine ustavobranitelja započela je, prvi put po evropskim uzorima orijentisana, reorganizacija još rudimentarnih državnih organizacionih struktura, a time i prelaz ka modernoj birokratskoj vlasti. Za to vreme zemlja je sistematski izgradila stabilne, zakonski normirane vidove državne vlasti s obavezujućim kodifikovanim zadacima. Na mesto strogo ličnih, milošću i samovoljom određenih odnosa, stupio je objektivni, po normiranim principima uređeni sistem nadređenosti i podređenosti, koji je postao osnova nove birokratske vlasti. Ako su Srbiju tih godina savremenici kritikovali kao „činovničku zemlju“, onda je to manje bilo uslovljeno velikim brojem državnih činovnika (njihov broj iznosio je 1840. ukupno 891), a mnogo više zbog stranog karaktera celog sistema u tradicionalno seljačkom miljeu, usled čega je neizbežno dolazilo do sukoba. Sa tog stanovišta valja razumeti i žestoke napade ranog socijaliste Svetozara Markovića na srpsku birokratiju šezdesetih godina 19. veka i u njegovim spisima zastupljene populističke ideje. Bolnost procesa transformacije još je više pooštrena time što je između želje i realnosti moderne upravne države decenijama postojao jaz, pošto je za objektivno obavljanje vlasti nedostajao pravno i tehnički školovan kadar. Služiti jednog gospodara moglo je biti dobro ili loše. Ali služiti državi ili opštem dobru bilo je veoma apstraktno. Jer, ko je država? I šta znači opšte dobro? A ipak je nesmanjeno i nadalje bujala funkcionalna diferencijacija, te je tako nastala manje ili više razgranata hijerarhija službi. U sklopu tog čudesnog umnožavanja službi nije samo rastao broj državnih službenika i činovnika nego su se menjali i njihova prava i obaveze. U vreme Miloševe prve vladavine nosioci i izvršioci javne vlasti bili su potpuno izloženi milosti i samovolji svog vrhovnog gospodara, koji je po svom nahođenju mogao da ih postavlja, kazni i otpusti. Tek su Ustav iz 1838, zatim činovničke uredbe koje su na osnovu Ustava doneli ustavobranitelji i Građanski zakonik iz 1844. stvorili preduslove za nastanak nezavisnog srpskog činovništva. Sve do povratka kneza Miloša 1858. državni službenici nisu ostvarili samo socijalno privilegovani nego i pravno gotovo nedodirljiv položaj, koji je naprosto išao naruku zloupotrebi. Ali, čak ni grube povrede službenih dužnosti, kao pronevera, korupcija ili primena ponižavajućeg kažnjavanja batinanjem bez sudske presude, nisu za sobom povlačili nikakve ili srazmerno blage posledice. Nezadovoljstvo i odbojan stav stanovništva protiv sveprisutnosti centralne vlasti i depersonalizacija socijalnih odnosa, kao i rezerve u odnosu na nerazumljivo – uz to često u sukobu s običajima – pravno ustrojstvo, samo je dodatno podrgejavano postavljanjem nekvalifikovanih i stranih činovnika. Sukobi su eskalirali kada su činovnici, sa svoje strane – bilo iz nerazumevanja ili samovolje – pokazivali sklonost da povrede pravni poredak (ili im je stanovništvo to podmetalo), a da centralne vlasti uopšte nisu mogle da optužene činovnike zamene sposobnijima ili da organizuju odgovarajuće prosvećivanje stanovništva.

Nastavlja se