Gradovi s municipalnom upravom

Branislav Krstić: SPOMENIČKA BAŠTINA SVJEDOČANSTVO I BUDUĆNOST PROŠLOSTI (13)

Branislav Krstić (1922) bio je savezni savetnik u vladi Jugoslavije nadležan za urbanizam, prostorno uređenje, čovekovu sredinu i baštinu (1968-1982), profesor po pozivu na postdiplomskim studijama Arhitektonskog fakulteta u Beogradu (1972-2003), predstavnik Jugoslavije na konferencijama i u telima UN, pa i Komitetu za svetsku baštinu Uneska, gde ostvaruje upis prvih pet dobara u Listu svetske baštine (1978). Tematska enciklopedija „Spomenička baština svjedočanstvo i budućnost prošlosti“, čije delove objavljujemo uz dopuštenje autora, njegovo je životno delo. U knjizi je obradio dosad najpotpuniju enciklopediju spomeničke baštine južnoslovenskih zemalja. Ne prihvatajući da su spomenici kulture skup ad hoc izabranih spomenika „izvučenih“ iz vremena i okruženja u kojem su nastali, baštinu je istražio kao autentično svedočanstvo civilizacija i istorijskih razdoblja. U vreme novih interpretacija prošlosti ona ostaje nesporan oslonac u njenom tumačenju. Baštinu tumači i kao okruženje za arhitekturu budućnosti.

Iz tematske enciklopedije, koja sadrži deset poglavlja u kojima autor istražuje istorijske gradove, javnu, stambenu, versku, vojnu, privrednu, memorijalnu i narodnu arhitektonsku baštinu, objavljujemo samo izvode iz poglavlja o istorijskim gradovima.

Uzmimo za primjer Dubrovnik. Rezultati istraživanja ostataka velike vizantijske bazilike (poslije zemljotresa 1979) upućuju da ona pripada „drugoj polovici VI stoljeća“, a ne XI stoljeću (kako se smatralo), čime je vrijeme nastanka grada pomaknuto unaprijed. Dubrovnik svakako nije jedini kojem bi nova istraživanja pomjerila vrijeme gradnje u doba istočnog Rimskog carstva. U opisu Dubrovnika naveli smo mogući tok prenošenja gradogradnje iz starog grada (Epidaura) u novi, posredstvom rimskih građana i običajnih pravila. I Hvar takođe naseljavaju rimski građani Salone i „nose“ pravila gradogradnje. Sukcesivna gradnja Pirana, od vizantijskog kastruma do grada takođe je analogna gradnji Dubrovnika. Svi ovi gradovi slijedili su urbanu povijest istočnog Rimskog carstva ili su ih, kao Ston i Pag, podigli istočnorimski gradovi u susjedstvu.

Ovi primjeri bacaju drugačije svjetlo na pitanje: da li zaista postoji „praznina” između rimskih gradova na obali Jadrana poslije propasti Rima i gradova koji nose isto ime i koji se, kako se zapisuje, uglavnom grade poslije XI stoljeća? Da li je to, zaista, vrijeme diskontinuiteta koje doživljuju gradovi u zapadnoj Evropi? Nedoumici oko diskontinuiteta doprinjela je i interpretacija istorije (iz XVIII stoljeća) prema kojoj je, poslije propasti Rima propalo i Rimsko carstvo. Budući da je Rimsko carstvo nastavilo život, očuvan je i kontinuitet u gradnji gradova. Osnovano se može pretpostaviti da su Justinijanove vojskovođe Velizar i Narzes na Jadranu obnovili ili podigli znatan broj gradova i kastruma. Dovoljno je pogledati razmještaj gradova na karti i shvatiti da su admirali morali na jadranskom putu imati kastrume, na primjer, u Ulcinju, Budvi, Dubrovniku, Korčuli, Hvaru, Šibeniku i dalje obalom. Život Rimskog carstva, čija je prestonica u Vizantu, nastavljao se u gradovima Istre sve do franačkog osvajanja 788. g., a u južnijim gradovima do osvajanja Zadra 1202, odnosno Carigrada 1453. Tokom dugog vremena jadranske gradove nastanjivali su u kontinuitetu rimski građani koji su očuvali tradiciju municipalne autonomije, bez koje bi teško bilo objasniti njen visoki nivo u gradovima kad su se, u XIII–XIV stoljeću, stekli povoljni uslovi. Sve to upućuje na zaključak o kontinuitetu urbane istorije jadranskih gradova, izuzimajući vrijeme najezde varvara.

Urbana istorija jadranskih gradova omogućuje da zaključimo, prvo, da ne postoji „praznina” između gradnje gradova po gradograditeljskim pravilima u vrijeme Rima i onih koji su građeni od X do XIV stoljeća, jer se grade u kontinuitetu Rimskog carstva. I drugo, da su statute mogli donijeti samo oni gradovi koji su već ranije postojali, ali to vrijeme nisu očuvali u kamenu.

Iako u baštini ne nalazimo svjedočanstva o gradovima koji su nastali kolonizacijom stanovništva, takav nastanak možemo pretpostaviti. Istočno Carstvo imalo je razloga da nastavi praksu kolonizacije iz vremena Rima; znatno skromnije jer su gradovi već postojali, a i Carstvo je bilo siromašnije. Poznato je da u VII i VIII stoljeću Carstvo uspostavlja vojne teme i kolonizira Slovene na koje može da se osloni (primali su hrišćanstvo). Kolonizacija je podrazumijevala, kao i ranije, podjelu zemljišta i izgradnju glavnih zgrada. To što iz ovog vremena gradnja nije „zapisana“ u kamenu ne dovodi u sumnju postojanje grada. U to vrijeme država nije imala sredstva da gradi kuće kolonistima; izdijelila je gradsko zemljište i izgradila gradske zidine, crkvu i lođu ili zgradu za kneza, a građanima ostavila mogućnost da, kad budu bogatiji, kuće od pletera i drveta zamjene kućama od kamena. Uostalom, Porfirogenit, u svojoj knjizi, s uvažavanjem navodi gradove Krk, Rab, Osor, Nin, Biograd, Hvar, Korčulu, Risan, a u ovim gradovima nije otkrivena urbana baština iz njegovog vremena. Zaključak je očigledan: gradovi su postojali i prije nego što su podignuti u kamenu.

Nastavlja se

Rovinj, rimski Ruvigno, potpadanjem pod franačku državu (IX st.) Rovinj, kao i ostali gradovi u Istri, gubi municipalni karakter, 1310. priključuje se Veneciji, a u XVI st., kao i drugi gradovi Istre učestvuje u borbi protiv Turaka. Oblik otoka i prvobitno naselje, vjerovatno kastelijersko, odredili su tkivo naselja, s uskim i krivudavim ulicama, starom stambenom cjelinom uz more, ostacima fortifikacija (iz XVI st.), nekoliko malih nepravilnih trgova, više renesansnih i baroknih palata; nasipanjem kanala (1763) povezan je s kopnom. Gradom dominira crkva sv. Eufemije (replika sv. Marka u Veneciji) s visokim zvonikom.