Rimsko carstvo je postojalo i u srednjem veku

Branislav Krstić: SPOMENIČKA BAŠTINA SVJEDOČANSTVO I BUDUĆNOST PROŠLOSTI (9)

Branislav Krstić (1922) bio je savezni savetnik u vladi Jugoslavije nadležan za urbanizam, prostorno uređenje, čovekovu sredinu i baštinu (1968-1982), profesor po pozivu na postdiplomskim studijama Arhitektonskog fakulteta u Beogradu (1972-2003), predstavnik Jugoslavije na konferencijama i u telima UN, pa i Komitetu za svetsku baštinu Uneska, gde ostvaruje upis prvih pet dobara u Listu svetske baštine (1978). Tematska enciklopedija „Spomenička baština svjedočanstvo i budućnost prošlosti“, čije delove objavljujemo uz dopuštenje autora, njegovo je životno delo. U knjizi je obradio dosad najpotpuniju enciklopediju spomeničke baštine južnoslovenskih zemalja. Ne prihvatajući da su spomenici kulture skup ad hoc izabranih spomenika „izvučenih“ iz vremena i okruženja u kojem su nastali, baštinu je istražio kao autentično svedočanstvo civilizacija i istorijskih razdoblja. U vreme novih interpretacija prošlosti ona ostaje nesporan oslonac u njenom tumačenju. Baštinu tumači i kao okruženje za arhitekturu budućnosti.

Iz tematske enciklopedije, koja sadrži deset poglavlja u kojima autor istražuje istorijske gradove, javnu, stambenu, versku, vojnu, privrednu, memorijalnu i narodnu arhitektonsku baštinu, objavljujemo samo izvode iz poglavlja o istorijskim gradovima.

Baština gradova iz ranog vizantijskog razdoblja svjedoči da rimski gradovi nisu „propali”, da zadržavaju svoje ranije obličje, ali da su u njima izgrađene crkve i crkveni kompleksi. Nova imperija nije gradovima mijenjala ni nazive, a to je redovna pojava kada se mijenjaju carstva. Dilema se uvećala kad smo utvrdili da se srednjovjekovni gradovi na istočnom Jadranu grade po istoj zamisli kao i rimski. Da bismo objasnili okolnosti, konsultovali smo autentičan izvor tog vremena, knjigu De administrando imperio, koju je napisao car Konstantin VII Porfirogenit (Constantinus Porphyrogenitus, vladao 913–959). On svoje gradove naziva rimskim, građane Rimljanima, a sebe i svoje prethodnike rimskim carevima. Rimsko carstvo je, dakle, nastavilo da postoji i u Srednjem vijeku, s prestonicom u Vizantu. Kako je došlo do ove promjene naziva Carstva objašnjava Pol Lemerl. Navodi da su francuski istoričari Di Kanž i Labe u XVII stoljeću, izdvojili „vizantijsku istoriju“ iz istorije Rimskog carstva u posebno razdoblje, ali su, kasnije, „zbrku uneli filozofi u XVIII stoljeću, uplićući polemičke preokupacije u istoriju. Oni su osuđivali Vizantiju zato što su u njoj do krajnosti bile ostvarene apsolutna monarhija i teokratska država.” Izdvajanje „vizantijske istorije”, što su i drugi podržali, postupno je dovelo i do preimenovanja Carstva; ime mu je dato saglasno helenskoj tradiciji – po glavnom gradu.

Vizantijska civilizacija nastavlja kontinuitet helenske i rimske. U znatnoj mjeri slijedi način života, privredu, nauku, graditeljstvo i gradove; za vrijeme Justinijana izvršena je kodifikacija rimskog prava (Corpus iuris civilis) . Opstaju filozofske škole Aristotela, Platona i neoplatonizma; nema inkvizicije koja bi zabranila slobodu ljudske misli. Carstvo ne gubi karakter univerzalne države i postupno napušta robovsko društvo. Očuvana je rimska trgovina i novčana privreda, za razliku od ostalih srednjovjekovnih država u kojima je vladala naturalna do sredine Srednjeg vijeka. Janson ističe: „Vizantijska civilizacija zbog toga nikad nije u potpunosti postala srednjovekovna.“ Rimsko carstvo, s prestonicom u Vizantu je hrišćanska, teokratska i pravna država. Vremenom, naročito poslije VII stoljeća, počinje se pretvarati u istočnjačku apsolutističku državu. S pravom se smatra da je „vizantijska umetnost ostala verna svojoj misiji hristijanizacije antičke umetnosti“. Gradograditeljstvo Vizantije slijedi život istih gradova i dograđuje ih, nastavljajući graditeljske tradicije. U ranom razdoblju veliki je graditelj i obnovitelj gradova. Slijedi, uglavnom, sličan graditeljski program: hipodrom, crkve (umjesto hramova), palate, slavoluk, terme, vodovod, javne česme, ali forum, središte javnog života, ustupa mjesto crkvi. Graditeljstvo je obogatila potkupolnim građevinama, kojima je Istok kolijevka. Rimsko carstvo na Istoku imalo je krupnu ulogu u razvoju evropske civilizacije, posebno time što je očuvalo živi kontinuitet s Heladom i Rimom, kao most od antike prema renesansi. „To Carstvo je punih jedanaest vekova igralo svoju značajnu, a često i presudnu ulogu u istoriji Zapada. Vizant je iz rasklimanih ruku Rima preuzeo nasleđe antičkog sveta u trenutku kad je izgledalo da taj svet nestaje preplavljen najezdom varvara. … On je tu baštinu čuvao tokom čitavog mutnog i nemirnog razdoblja Srednjeg veka.” Doprinos Vizantije Zapadu ostao je zatamnjen jer je pravoslavlje ostalo njeno glavno identifikaciono obilježje. Preimenovanje srednjovjekovnog Rimskog carstva u Vizantijsko dovelo je do različitog tretiranja baštine njegovog ranog razdoblja. Neki je nazivaju ranohrišćanskom (svode je na religioznu!), drugi je obrađuju u kontinuitetu sa rimskom, a negdje je ostao „prazan“ prostor između antike i romanike. Turskim osvajanjem Carigrada (1453) jezgro vizantijske civilizacije izbrisano je iz istorije, a istorijske okolnosti su učinile da, za razliku od helenske i rimske, ostane i bez baštinika.

Nastavlja se

Bargala, sjeveroistočno od Štipa, pominje se 371, a nakon njegovog rušenja podiže se kao episkopski grad; okružen je visokim zidovima i kulama s dvojnim ulazom; u sjeverozapadnom dijelu grada otkriven je stambeni kompleks i i episkopalna trobrodna bazilika s krstionicom (V–VI st.), sjeverno episkopska palata, a južno jednobrodna bazilika; grad je razoren zemljotresom (518), a nakon obnove, ponovo uništen provalom Slovena i Avara.