Značaj manjih centara

P { text-indent: 2.5cm; margin-bottom: 0.21cm; direction: ltr; color: rgb(0, 0, 0); line-height: 150%; widows: 2; orphans: 2; }P.western { font-family: „YHelvetica“; font-size: 12pt; }P.cjk { font-family: „Times New Roman“,serif; font-size: 12pt; }P.ctl { font-family: „Times New Roman“,serif; font-size: 10pt; }

Vraćene su feudalne nadležnosti, ali su potpale u delokrug okružnih sudova. Između 1825. i 1848. učvrstili su se administrativno-sudski sistem, sačinjen od opština, kotara, okruga i provincije, i novi sloj profesionalnih činovnika. Ublažile su se napetosti između velikodostojnika i pučana. U stvaranju ove nove državnosti, odnosno ubedljivijeg prisustva države u društvu, istarski i dalmatinski viši slojevi usmerili su svoje političke ambicije ka provincijskoj dimenziji.

Tokom restauracije, sprovedena je reorganizacija crkvene strukture, prema načelima jozefinizma, odnosno novog jozefinizma budući da je u velikoj meri smanjen broj sveštenika i da je izvršena transformacija laičkog sveštenstva. Semeništa su morala da obrazuju sveštenike sposobne da vode vernike kroz veru i društveni život, u duhu poštovanja carskog poretka. Crkva je bila podređena svetovnoj vlasti. Sveštenika je bilo manje, ali su bili obrazovaniji: to su bili novi sveštenici koji će postati važni posrednici između ruralnog društva i nove države. Opštine su prevashodno služile kao institucionalne jedinice za naplatu poreza, utvrđivanog na osnovu vrednosti zemlje, što znači da je to bio porez na nepokretnu imovinu. U tu svrhu krajem dvadesetih godina ustanovljen je jozefinski katastar, prvi detaljni prikaz zemljišne strukture poluostrva. Prethodno su mletačke knjige beležile približan broj stanovnika i njihovo zanimanje. Sve u svemu, bile su velike razlike u odnosu na mletačka vremena (koja su sačuvana u kolektivnom pamćenju do 1848). Država u društvu, država kroz društvo, ukratko državnost postala je nešto vidljivo (od žandara do poreskog sistema i organizacije sudstva) i drugačije od mletačkih običaja.

U Dalmaciji je administrativna reorganizacija 1825-1848. uzdigla značaj mnoštva manjih centara koji su postali sudska sedišta i koji su zavisili od glavnih gradova kotara, Zadra, Šibenika, Splita, Dubrovnika i Kotora. Sudovi su doprineli širenju činovničkog staleža u teško prohodnim krajevima. Pojavile su se figure koje su dobile novi društveni ugled: advokati, nastavnici, inženjeri. Nova administrativna mreža u izvesnoj meri olakšala je zbližavanje lokalnih slojeva na vlasti, između unutrašnjosti i primorja. Suvišno je isticati koliko je razdoblje između 1815. i 1850. bilo presudno za uvođenje modernizovanih pojmova države, prava i vlasti u morlačkoj Dalmaciji. Duž obale, austrijski Lojd organizovao je plovidbu od Trsta do Kotora novim brzim brodovima: bio je to moderni duh koji je brzo prelazio rute Presvetle republike. Ukazivao se austrijski istočni Jadran, u znaku pare.

Međutim, vremena su bila teška za lokalne ekonomije. Sela su u više navrata bila pogođena nestašicom hrane, mrazevima i krahom maslinarstva, što je teško pogodilo mnoge zajednice tokom pola veka (1770-1820). U čitavom istarskom priobalnom pojasu, u okolinama Kopra, Pirana, Buja i Poreča, došlo je do raspadanja malih zemljišnih poseda. Mnoštvo laičkih bratstava, koja su sa svojim blagajnama i zemljišnim dobrima bila glavni oslonac takvog sistema, ukinuto je Napoleonovim dekretom 1806. i samo jedan njihov mali deo obnovljen je tokom restauracije. U tako lošoj privrednoj situaciji, Trst je bio izuzetak: grad je od 1815. neprestano beležio rast.

U Dalmaciji se živelo od određenih poljoprivrednih kultura i trgovine: od vina, ulja, suvog voća, malih žitarica, povrća. Tek je raširena upotreba krompira posle 1820-1830. prvi put uspela da, kao, uostalom, i u Istri, smanji uticaj nestašica hrane koje su svake decenije pogađale stanovništvo. Ribolov, konzervisana riba, poneka solana (kao ona na Pagu) i priobalna plovidba dopunjavali su privredu koja je bila okrenuta regionalnoj razmeni, tako da su iz zaleđa pristizali žito, sitna i krupna stoka, sir, drvo, vuna, vosak, dok su iz prekomorskih luka stizale takođe žitarice, ali i pirinač, rukotvorine, tkanine, skupoceni predmeti. Gradovi su i dalje opstajali zahvaljujući trgovini: na obalama se slagala roba iz Ankone, Pezara, Riminija, Istre, Trsta i Venecije. Nisu izostajali ni izvrsni proizvodi, kao pića iz fabrike u Zadru, namenjena lokalnom tržištu i izvozu. Iz Bosne su u gradove stizali turski karavani s mazgama, konjima i ponekom kamilom. U Split je i dalje, između 1855. i 1860, godišnje u proseku pristizalo 20 hiljada konja i mazgi. Sačuvane su slike Dalmacije iz XIX veka, s turskim karavanima, Morlacima na obali i na pazaru, kao što je bio onaj u Splitu. Bila je to Dalmacija između Istoka i Zapada.

Nastavlja se