O istoriji i savesti

Karahasanov jedinstveni književni dar, briljantni modernistički postupak kojim spaja istoriju, tradiciju, prošlost i savremenost priznati su kroz visoka priznanja kao što su Herderova nagrada, nagrade Bruno Krajski i Šarl Vijon, kao i nagrada za sporazumevanje među Evropljanima. Autor je više romana među kojima se najčešće spominju Istočni divan (1989) i Sara i Serafina (1999). Piše i objavljuje i pripovetke i eseje, a preveden je na petnaest jezika.

Roman Što pepeo priča objavljen je u ediciji sarajevskog nedeljnika Stav koji izlazi u okviru Simurg media d.o.o grupe, dok je gotovo istovremeno u izdanju sarajevskog Buybook obnovljen Istočni divan, što daje mogućnost da se sa distance od 26 godina uoče istančane nijanse razvoja pisca i prepoznaju ideje kojih se dosledno drži. Kao u Istočnom divanu, i u romanu Što pepeo priča, Karahasan je za glavne, i većinu sporednih junaka izabrao istinite istorijske ličnosti, sa detaljima iz njihovih biografija koje upliće u priče. U prvom romanu to je Abdulah ibn el-Mukafi, arapski pisac i prevodilac, dok je glavni junak drugog romana Omar Hajam, slavan po naučnim dostignućima ali i na glasu po čuvenoj zbirci katrena Rubaije. U Krahasanovom romanu prikazan je kao racionalni zanesenjak, mudrac koji svaki trenutak stvarnosti posmatra iz svih uglova, odgonetajući ga kroz složenu prizmu poretka stvari.

Knjiga Što pepeo priča sastavljena je iz tri novele čiji su naslovi Sjeme smrti, Utjeha noćnog neba i Miris straha. Vezuje ih pet decenija Hajamovog života, od trenutka kad je kao mlad došao u Isfahan da radi na novom kalendaru i vodi opservatoriju čiju je izgradnju nadgledao. Od tada, pa sve do smrti ovog slavnog naučnika, kamenčić po kamenčić, polako se rađa izvanredna slika tog burnog vremena u kojem je seldžučki sultanat na vrhuncu a kad počinju da ga razdiru unutrašnje svađe, politički antagonizmi, korupcija, sekte i fanatici, dok mu sa strane prete mongolska i tatarska plemena. U tom za istoričare najzanimljivijem a za narod tragičnom vrtlogu, Omar Hajam kao usamljeno ostrvo živi svoj uzbudljivi život između ugodnosti koje ima kao dvorski astronom sa svim privilegijama, i nedoumica koje život stavlja pred njega kao i pred svakog običnog čoveka. Ove druge ne dopuštaju Hajamu da se krije iza zvezdanih atlasa, astronomskih tablica, učenih knjiga, već ga izvlače na svetlost dana tražeći da se u mnogim teškim situacijama izjasni i kaže otvoreno šta misli. Teško je to jednom naučniku koji suštinu sveta traži u visokim sferama na noćnom nebu.

U knjizi DŽevada Karahasana ima odličnih zapleta, a krimi priče u prve dve novele, Sjeme smrti i Utjeha noćnog neba, svakako su među njima. U jednoj Hajam ispituje ubistvo oca svoga prijatelja, dok u drugoj istražuje krađu ogrlice – iz ove druge je i izabran naslov za roman, zapravo višeslojna metafora o nečistoj savesti. Pojedinca prema najbližima, prema prijateljima i društvu, prema celome svetu i, najzad, prema sebi. Ali i nečiste savesti društva prema pojedincu i prema svetu. Zajednički činilac im je nesigurnost i strah, kao najvažnija poluga u motivima ljudskog ponašanja.

Treća priča, svakako najintrigantnija, jeste prijateljstvo Omara Hajama sa El-Hasanom ibn Muhamedom es-Sabahom, inteligentnim i učenim čovekom koji zbog svoje žudnje za vlašću i moći odlazi iz Isfahana i završava u tvrđavi Alamut odakle će decenijama upravljati vojskom fedaina, ismailitskih ratnika što po njegovim naredbama ubijaju političke protivnike. Među njima i velikog vezira Nizamul-Mulka čiji je miljenik bio u Isfahanu. Vezir je, inače, uz sultana Malikšaha još jedna (ne i poslednja) istinita ličnost u romanu Što pepeo priča, što knjigu žanrovski određuje kao istorijsku, ali istorija u njemu često ustupa pred sjajnim esejističkim pasažima metafizičke provenijencije, inspirisanim pitanjima slobode čoveka i političke vlasti, mudrosti vladanja sobom i mudrosti vladanja zemljom. Upravo ti tokovi su najizraženiji u toj, trećoj noveli Miris straha koja najočevidnije pravi jasnu podelu između dobra i zla, i u kojoj, ne samo kroz Hajamovu ličnost, teku filozofski spokoj i uverenje da je duhovno iznad materijalnog, a da je dobro osnova čoveka.

Samo naizgled realistički, postupak Karahasanovog pripovedanja gradi lavirint Šeherezadinih priča, do duše prohodniji od magijskog Istočnog divana, ali priča i esej ostaju i ovde osnova Karahasanove romansijerske proze i onih ideja koje su se za dvadeset šest godina brusile i iskristalisale, a čiji je nosilac Omar Hajam. Tri novele ujedinjene u knjizi o Hajamovom životu pod zajedničkim nazivom Što pepeo priča ispisuje, saznajemo na kraju, starac Vukac iz Bilješeva, iz Bosne, koji je kao mladić bio desna ruka, pomoć i uteha Hajamu u poznim godinama pred smrt. No, to za Karahasanov lavirint nije dovoljno – u njega se ulazi pričom o seldžučkom sultanatu i Hajamovom životu, a izlazi u današnje vreme, kroz kapiju na kojoj piše da je istorija sve samo ne učiteljica života.

Stoga je kulminacija romana na kraju, u napomeni koju ispisuje Juso Podžan Livnjak 2008. u norveškom gradu Bergenu, sećajući se razorenog Sarajeva u poslednjem sumanutom ratovanju u bivšoj Jugoslaviji, grada u kojem je, pored ogromnih ljudskih žrtava, stradalo ono što ljudskom biću čuva njegov civilizacijski identitet – Nacionalna i univerzitetska biblioteka, popularna Vijećnica. U Vijećnici je autor napomene provodio dane čitajući, u njoj je nabasao na rukopis Vukca iz Bilješeva i, po uništenju biblioteke, u izbeglištvu, poput Omara Hajama koji je prema sećanju jednu knjigu zapisao bez greške, zabeležio ga po svom sećanju. Knjigu je naslovio sa Što pepeo priča, a slobodno je mogao i sa pepeo krivice, pepeo savesti, pepeo koji ostaje iza suludih uništavanja, iza prljavih ruku onih koji sebe smatraju nedodirljivim moćnicima.

Ako već ne uči, istorija pamti, a moćnicima u svom dugom toku uvek će pretpostaviti sve Omare Hajame, sve stidljive, nežne sanjare koji se bolje snalaze sa knjigama i zvezdama nego sa ljudima ali koji ljudima uvek žele samo dobro, i samo dobro vide u njima, makar bili i ubice kao Hasani. Što pepeo priča DŽevada Karahasana je uzvišena pohvala takvim ljudima koji nisu još iščezli. A na njima, ipak, počiva svet.