Pošto u današnjoj atmosferi, u kojoj preovlađuje srpsko-albanskog neprijateljstvo, knjiga koja se bavi uporednim proučavanjem srpske i albanske epike može izgledati egzotično, vredi najpre reći nešto o određenoj naučnoj tradiciji kod nas na koju se naslanja ova knjiga, a zatim i o tome kako je ona problematizuje ili prevazilazi, i zbog čega je posebno značajna.
Proučavanje albanskog folklora ima kod nas dugu tradiciju – naime, prve albanske pesme ikada zabeležene, zapisao je još upravo Vuk Karadžić daleke 1830, od izvesnog Srbina poreklom iz okoline Peći. Kasnije su se albanskom folkloristikom bavili ugledni srpski folkloristi u staroj Jugoslaviji, Gliša Elezović, Tihomir Đorđević i drugi, u prvim decenijama 20. veka pokrenut je u Beogradu Časopis za arbanašku starinu, jezik i etnografiju, koji je u tom periodu bio najprestižnija naučna publikacija za albansku tematiku, a već oko 1920. uvodi se, najpre kao seminar, a ubrzo i kao predmet i katedra, i albanski jezik na Filološkom fakultetu u Beogradu…
O zajedničkim motivima u srpskoj i albanskoj narodnoj poeziji pisao je u socijalističkoj Jugoslaviji Halit Trnavci, u Beogradu i na Kosovu; sredinom 1950-ih godina ugledni albanski folklorista Stavro Skendi u Americi je objavio knjigu Albanian and South Slavic Oral Poetry (Albanska i južnoslovenska usmena poezija), koja nažalost nikada nije prevedena kod nas, a ovom temom bavila su se i velika međunarodna imena poput Alberta Lorda. O albanskoj usmenoj poeziji pisali su i ugledni jugoslovenski folkloristi poput Radosava Medenice i Dragutina Mićovića, objavljeno je i nekoliko antologija albanskih pesama, a etnolog Veselin Čajkanović identifikovao je međusobne kontakte i uticaje jednih na druge u stvaranju usmene tradicije o Kosovskom boju.
Knjiga Rigelsa Halilija Narod i njegove pesme: albanska i srpska epika između usmenosti i pismenosti (Biblioteka XX vek) ima, dakle, iza sebe čitavu jednu naučnu tradiciju. Međutim, ona se i znatno razlikuje od postojeće tradicije utoliko što nudi jedan uporedni, izukrštani prikaz uloge i značaja koji su srpska i albanska epika imale u razvoju nacionalnih pokreta kod Srba i Albanaca. Može se reći da smo o ulozi epike u formiranju srpske kulture u 19. veku generalno znali podosta, ali dosad nije postojala knjiga, a ni članak koliko mi je poznato, koji bi pokazali koliko smo u ovom pogledu slični – dakle, u kojom meri smo u jednom trenutku kada se nacional-romantičarske ideje iz Zapadne Evrope šire na Balkanu, zapravo konstituisali jedan nacionalni narativ na izuzetno sličan način. Od tada do danas naša folklorna i epska tradicija mahom služi kao distinktivni faktor, kao označitelj odvajanja između Srba i Albanaca, a zapravo i kao faktor antagonizma i neprijateljstva.
Ova knjiga gleda kritički na te nacionalne pokrete i na njihov loš učinak koji su imali na folkloristiku. Tako je, pokazuje Halili, u toj podeli na naše i samo naše i njihovo i samo njihovo koju zahteva nacionalizam, dominantno pitanje u albanskoj folkloristici dugo bilo poreklo krešničkih pesama. Ove pesme govore uglavnom o Muji i Halilu, koji su glavni junaci albanske epike, a koje srećemo i u krajišničkoj epici Bošnjaka u Sandžaku i Bosni, a osim po likovima, ove albanske pesme često govore i događajima koji imaju veze s Bosnom. Tako one i po imenu i po sadržaju imaju sličnosti sa krajišničkim pesmama u Bosni, i u Halilijevoj knjizi možemo detaljno pratiti taj spor gde jugoslovenski folkloristi mahom tvrde kako su to pesme bosanskog porekla koje su Albanci preuzeli, a albanski kako su one izvorno albanske a da su se kasnije proširile i na Sandžak i Bosnu. U ovom kontekstu ponovo se nameće pojam provincijalizacije, jer je, kako Halili pokazuje, decenijama to pitanje porekla, više nego bilo koje drugo, bilo u fokusu istraživanja.
Najzad, treba posebno istaći erudiciju autora ove knjige, koji pouzdano prati razvoj epike kod dva naroda sa puno istorijskih podataka i suptilnosti, detaljno prikazuje proces kanonizacije epike i njenu vezu s državnom ideologijom u okviru Srbije, Jugoslavije i Albanije, počevši od 19. veka pa sve do danas, i pokazuje koje su sve političke, kulturne i nacionalne funkcije koje je epika, njeno proučavanje i beleženje imalo kod Srba i Albanaca. Način na koji je autor obavio ovaj ogroman posao, obavezuje one koji su kritički nastrojeni prema tradiciji da je moraju dobro poznavati ukoliko žele da njihova kritika ima odgovarajuću težinu.
Na kraju, utisak je da zbog toga ova knjiga daje jednu sliku o srpskoj i albanskoj usmenoj tradiciji kao zapravo nečemu što nam je zajedničko. Motivi i junaci se prepliću, pevači žive u dvojezičnim sredinama, neka velika imena balkanske epike kao što su Salih Ugljanin ili DŽemail Zogić, koji spadaju među najveće pevače koje su Peri i Lord sreli u svojim dugogodišnjim istraživanjima, poreklom su Albanci i pevali su na oba jezika. Kako Halili eksplicitno kaže: Nacionalizam je proizvod pismenosti. Dakle, nema nacionalističkog sadržaja, nema inherentno antisrpskih ili antialbanskih epskih pesama pre nego što ih naša novija, nacional-romantičarska tradicija takvima ne oboji i interpretira. Zato je njegova knjiga podeljena na dve velike celine, od kojih jedna govori o ontološki drugačijem statusu usmenosti i epike, a druga o toj tektonskoj promeni kroz koju usmenost prolazi kad postaje deo pismenosti i nacionalne kulture. U tom afirmisanju naše zajedničke balkanske usmene tradicije, u insistiranju na usmenosti kao jednom specifičnom fenomenu koji je obeležio društvo u kome smo vekovima i vekovima živeli i jedni i drugi, i u tom otporu da se naša usmena tradicija identifikuje i svede na postojeće nacionalne obrasce jednonacionalno fokusirane folkloristike, leži najveća važnost i osobenost ove knjige.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, ali i na X nalogu. Pretplatite se na PDF izdanje lista Danas.
