Operacija Beograd

Novim Ukazom, od 29. avgusta, razrešio je Dražu Mihailovića dužnosti načelnika štaba Vrhovne komande i priznao maršala Tita za jedinog vođu jugoslovenskih snaga otpora.

12. septembra kralj Petar II Karađorđević (u emisiji BBC na srpsko-hrvatskom jeziku) pozvao je sve Srbe, Hrvate i Slovence da se ujedine i pristupe NOV pod maršalom Titom.

U pozivu je stajalo:

„U ovim sudbonosnim i za Jugoslaviju velikim danima, kada pobedonosne armije Sovjetskog Saveza stoje na našoj granici s jedne stane, a američke i britanske s druge strane, kada je dan naše slobode u punom svanuću, pozivam sve Srbe, Hrvate i Slovence da se ujedine i pristupe narodnooslobodilačkoj vojsci pod maršalom Titom. Sa mojim punim znanjem i odobrenjem Kraljevska vlada dr Ivana Šubašića zaključila je važne i korisne sporazume sa tom našom narodnom vojskom, koja je jednodušno priznata od naših velikih saveznika, Velke Britanije, Sovjetskog Saveza i SAD. Samo tako ujedinjeni u toj borbi moći ćete sačuvati neokaljanu čast i slavu Jugoslavije i završiti konačnom pobedom najlepšu legendu hrabrosti i ljubavi za slobodu, kojom ste do sada zadivljavali svet. Vaša bratska sloga i jedinstvo razbiće sve neprijateljske planove, a naša Otadžbina dočekaće teško zasluženu slobodu i uputiće se sretnijoj budućnosti mira i pravde u krugu Ujedinjenih naroda i celog slobodoljubivog čovečanstva. Svi oni koji se oslanjaju na neprijatelja protiv interesa svog vlastitog naroda i njegove budućnosti i koji se ne bi odazvali ovom pozivu, neće uspeti da se oslobode izdajničkog žiga ni pred narodom, ni pred istorijom. Ovom mojom porukom vama, odlučno osuđujem zloupotrebu imena Kralja i autoriteta Krune, kojom se pokušalo opravdati saradnju sa neprijateljem i izazvati razdor među borbenim narodom u najtežim časovima njegove istorije, koristeći time samo neprijatelju….“, poručio je kralj Petar II.

Vrhovni komandant NOV i POJ maršal Tito izdao je, 15. septembra, naredbu potčinjenim jedinicama da se produžava rok predaje domobranskih, četničkih i drugih jedinica, koje iz raznih razloga nisu mogle preći na stranu NOVJ. Međutim, Draža Mihailović se nije povinovao ukazu, već je objavio opštu mobilizaciju i dalje ostao na čelu četnika boreći se protiv NOVJ. Zatim je silom odveo iz Srbije oko 20.000 mladića u Bosnu, tamo organizovao odmetništvo i banditizam i izložio ih uništenju u borbama protiv NOVJ-JA. Dakle, Draža Mihailović od tada, po međunarodnom ratnom pravu postaje odmetnik, a njegove jedinice se tretiraju kao odmetničke, njihova dejstva imaju karakter banditizma.

Kada je krajem avgusta kapitulirala Rumunija i počelo povlačenje bugarskih okupacionih trupa iz Jugoslavije, nemačka Vrhovna komanda naredila je komandi Jugoistoka da organizuje front prema južnom krilu Crvene armije i spreči svaki pokušaj iskrcavanja saveznika na Balkan, a kasnije izvrši povlačenje Grupe armija „E“ iz Grčke.

Nemci su pripremili Beograd za odbranu i pretvorili ga u širi mostobran koji je trebalo uporno braniti do dolaska snaga korpusne grupe „Štetner“ sa istoka i snaga Grupe armija „E“ iz Grčke. Operativnu zonu Beograda branila je korpusna grupa generala Vilija Šnekenburgera, sa preko 30.000 vojnika, oko 300 artiljerijskih i minobacačkih oruđa i oko 70 tenkova i oklopnih automobila, a glavninu su činili delovi 117. i 118. lovačke divizije i 20. protivtenkovske divizije. Na Zemunskom aerodromu nalazilo se 75 aviona bombardera i izvestan broj lovaca. U odbranu Beograda su uključene preostale kvislinške snage: Nedićeva gradska policija, delovi Srpske državne straže, Ljotićeve jedinice iz sastava Srpskog dobrovoljačkog korpusa i snage belogardejskog Ruskog zaštitnog korpusa. Korpusna grupa generala Valtera Štetnera činila je posebnu grupaciju, koja se pod borbom probijala iz istočne Srbije. U njenom sastavu su bile snage jačine tri divizije, ukupno oko 30.000 vojnika, a glavninu su činile 1. brdska divizija, „Brandenburg“ divizija i 92. motorizovana brigada.

Uoči početka Beogradske operacije odbrana Beograda je dobila svoju konačnu fizionomiju i naziv Tvrđava Beograd, koja se sastojala od spoljnog odbrambenog pojasa, koji se protezao od Ostružnice, preko Žarkova, ispred Avale do Dunava kod sela Vinče u dužini preko 30 km i neposrednog odbrambenog pojasa koji se protezao periferijom grada od Čukarice, preko Banovog brda, Košutnjaka i Topčidera, Dedinja, Banjičkog visa, Konjarnika i Velikog Vračara, do Boleča u dužini oko 20 km, i od rejona i čvorova u unutrašnjosti grada.

Komandant Jugoistoka feldmaršal Maksimilijan fon Vajks je 3. oktobra proglasio Beograd operativnim područjem. Vlast su preuzele nemačke vojne vlasti, a većina članova kvislinške vlade Milana Nedića napustila je Srbiju 4. oktobra, dok je general Nedić krenuo iz Beograda 6. oktobra preko Novog Sada, Subotice i Budimpešte i, skupa sa vladom, stigao u Beč 10. oktobra 1944. godine.

U zajedničkoj ofanzivi jedinica NOVJ i 3. ukrajinskog fronta Crvene armije za oslobođenje Srbije i Beograda, najznačajnija je Beogradska operacija. U oslobođenju Beograda učestvovali su prva armijska grupe NOVJ jačine oko 60.000 boraca, pod komandom general-lajtnanta Peka Dapčevića, političkog komesara pukovnika Mijalka Todorovića i načelnika štaba potpukovnika Sava Drljevića, i 4. gardijski mehanizovani i 75. streljački korpus, 9. mešovitog avio-korpusa i Dunavske flotile Crvene armije jačine oko 40.000 boraca. Operacija je trajala od 11. do 22. oktobra 1944. godine. Vođena je na teritoriji: reka Sava – Obrenovac – Aranđelovac – Velika Plana – Požarevac – reka Dunav – Zemun – Bežanijska kosa – reka Sava.

Cilj Beogradske operacije bio je da se zajedničkim dejstvima jedinica NOVJ i Crvene armije u zonama nastupanja razbiju nemačke snage i oslobodi Beograd, kao i da se spreči izvlačenje nemačke Grupe armija „E“ iz južnih oblasti Balkanskog poluostrva preko Srbije i Beograda. Beogradska operacija počela je 11. oktobra zajedničkim dejstvima Prve armijske grupe NOVJ i jedinica Crvene armije sa linije Obrenovac – Aranđelovac – Velika Plana – Požarevac, a završila se oslobođenjem Beograda 20. oktobra i Zemuna 22. oktobra. Izvedena je u tri etape.

U prvoj etapi (11-14. oktobra) jedinice Prve armijske grupe NOVJ i 4. gardijski mehanizovani korpus Crvene armije razbile su spoljnu odbranu Beograda i zauzele njegove neposredne prilaze pre dolaska korpusne grupe „Štetner“ od Požarevca. To je presudno uticalo na dalji tok borbenih dejstava. Ujutro, 14. oktobra, na zajedničkom sastanku štabova Prve armijske grupe i 4. gardijskog mehanizovanog korpusa održanom u Jajincima, usvojen je plan napada na Beograd i usklađeno sadejstvo jedinica NOVJ i Crvene armije. Po tom planu, glavni udar nanosili su 1. proleterski korpus NOVJ (1, 5, 6. i 21. divizija) i ojačani 4. gardijski korpus, a kasnije 73. i 236. divizija Crvene armije pravcem preko Banjice, Slavije i Kalemegdana, a pomoćni udar nanosio je 12. udarni korpus NOVJ (11, 16, 28. i 36. divizija) opštim pravcem preko Čukarice, Topčidera i glavne železničke stanice.

Tito je 13. oktobra, general-lajtnantu Peki Dapčeviću naredio: „Izdaj zapovijest za napad na Beograd i (objasni) značaj oslobođenja Beograda“.

U zapovesti štaba 1. proleterskog korpusa za napad na Beograd, 14. oktobra, pored ostalog stoji:

„Poslije spajanja sa sovjetskim trupama i zajedničkog čišćenja neprijateljskih uporišta od Topole do Beograda, naše jedinice se nalaze zajedno sa jednim sovjetskim motomehanizovanim korpusom na prilazima glavnog grada naše otadžbine. Naš korpus i jedinice XII korpusa dobile su zadatak da zajedno sa motomehanizovanim jedinicama korpusa Crvene armije likvidiraju njemačke okupatorske trupe i njihove pomagače u Beogradu. Mi danas izvršavamo istorijsku zadaću u ovome ratu time što glavni grad naše otadžbine oslobađamo od njemačko-fašističkog

Štab Prve armijske grupe formirao je operativni poredak u četiri napadne kolone:

– prvu kolonu činio je 12. korpus pod komandom general-majora Danila Lekića. Njen zadatak je bio da glavnim snagama napada duž desne obale Save preko Žarkova i Čukarice, na glavnu železničku stanicu i savski most:

– u drugoj koloni se nalazila 6. lička proleterska divizija, pod komandom pukovnika Đoka Jovanića, sa zadatkom da napada preko Topčidera u pravcu Terazija i Kalemegdana:

– treću kolonu činila je 1. proleterska divizija pod komandom pukovnika Vasa Jovanovića, koja je trebalo da probije nemačku odbranu na južnoj ivici grada i da se, prodorom preko Banjice i Dedinja prema Slaviji, probije u centar grada i izbije na Kalemegdan:

– u četvrtoj koloni se nalazila 5. krajiška udarna divizija, pod komandom pukovnika Milutina Morače, sa zadatkom da prodre prema Kalemegdanu sa istoka, u zoni između ulice Kralja Aleksandra i desne obale Dunava.

U opštu rezervu određena je 21. srpska udarna divizija pod komandom pukovnika Miloja Milojevića, koncentrisana severno i istočno od Avale, u rejonu sela Belog Potoka, Zuca i Leštana, i 23. srpska udarna divizija, pod komandom potpukovnika Vojina Popovića, koja je pristizala na prostor južno od Avale.

Jedinice Crvene armije napadale su u dva ešalona: u prvom 4. gardijski mehanizovani korpus, a u drugom ešalonu 73. gardijska i 236. streljačka divizija.

Neposredan napad na Beograd počeo je 14. oktobra po podne, nakon što je više od 300 artiljerijskih oruđa i minobacača i 24 gardijska minobacača – kaćuša izvele vatrenu pripremu u trajanju od 20 minuta. Odsek proboja na glavnom pravcu, širine oko 2 km, branila su tri nemačka ojačana bataljona, a napadali su ga 7 motostreljačkih bataljona i oko 170 tenkova Crvene armije i 15 bataljona NOVJ, uz podršku artiljerije, „kaćuša“ i avijacije.

U zoru 20. oktobra, jedinice NOVJ i Crvene armije izvršile su završni juriš na Kalemegdan i posle oštre borbe, oko šest sati, osvojile Kalemegdansku tvrđavu. Nakon uzastopnih napada 13. mehanizovane brigade, 209. puka 73. divizije i delova 6. ličke divizije, oko 5,30 sati, zauzeta je glavna železnička stanica, a oko 10,30 sati i savski most u njenoj blizini.

General Peko Dapčević i pukovnik Mijalko Todorović podneli su, 20. oktobra, maršalu Titu raport o oslobođenju Beograda u kome je stajalo: „Vašu istorijsku zapovest smo izvršili: oslobodili smo prestonicu Demokratske Federativne Jugoslavije. Boreći se rame uz rame s jedinicama herojske Crvene armije, naši borci osvetili su se nemačkim banditima za sve njihove zločine nad Beogradom, osvetili su šesti april, Banjicu i Jajince.

Mi smo spremi za juriš na Zemun. Sa nama je bratska Crvena armija. Naš poklik je: Za domovinu i za Tita! Oslobođeni Beograd čeka svoga oslobodioca, maršala Jugoslavije druga Tita.“

Istoga dana – 20. oktobra, maršal Tito je izdao zapovest, koju je štab 1. proleterskog korpusa, odnosno Prve armijske grupe, primio 21. oktobra, a ona je glasila:

„Poslije sedam dana teških i krvavih bojeva, 20. oktobra 1944. jedinice naše narodnooslobodilačke vojske, rame uz rame s jedinicama herojske Crvene armije, oslobodile su Beograd, glavni i napaćeni grad Federativne demokratske Jugoslavije. Ova velika pobjeda nad najvećim neprijateljem naših naroda – njemačkim okupatorom, naročito je značajna po tome što su u borbi za oslobođenje junačkog Beograda dali svoju krv sinovi junačke Šumadije, junačke Krajine i ostale Bosne, junačke Crne Gore, i sinovi bijelog Zagreba i Hrvatskog zagorja, sinovi kršne Like, Dalmacije, Slavonije, Vojvodine i sinovi Slovenije. Ta je pobjeda tim značajnija što je izvojevana zajedno s jedinicama slavne bratske Crvene armije. Za vanredno junaštvo i upornost u borbi za oslobođenje Beograda izražavam svoju zahvalnost i priznanje borcima, komandirima, komandantima i političkim komesarima I divizije, V divizije, VI divizije, XXI divizije, XXVIII divizije, XVI divizije, XXXVI divizije i XI divizije“.

Maršal Tito se zahvalio i Vrhovnoj Komandi Crvene armije i Staljinu: Moskva je pozdravila hrabre jedinice 3. ukrajinskog fronta i NOVJ sa 24 plotuna iz 324 artiljerijska oruđa.

Oslobodiocima Beograda obratio se i kralj Petar II Karađorđević. On je 21. oktobra na Bi-Bi-Siju, pored ostalog rekao sledeće:

„Beograd, naša junačka i napaćena prestonica, opet je slobodan. Četrdeset i tri meseca je znojem i suzama iskupljivana sloboda nikad pokorene Jugoslavije, predvođena u borbi i otporu Jugoslovenskom narodnooslobodilačkom vojskom pod maršalom Jugoslavije Titom. Oslobođenje Beograda izvojevano natčovečanskom borbom naših naroda i neocenjivom pomoći bratske i savezničke Crvene armije, simbol je pobede nad neprijateljem, trijumf junaštva i patriotizma naših naroda i najviši dokaz jedinstva i savezničke solidarnosti. Pozdravljajući oslobođeni Beograd, ja pozdravljam sve vas, dragi moji Srbi, Hrvati i Slovenci, ispunjen najboljom zahvalnošću prema junačkoj narodnooslobodilačkoj vojsci i maršalu Titu, prema bratskoj savezničkoj Crvenoj armiji… i odajem poštu svima herojima i žrtvama za našu zajedničku slobodu. Ispunjen radošću i srećom, ja vas, na ovaj veliki dan, pozivam i molim da se svi ugledate na naše hrabre oslobodioce naše prestonice i da ujedinjeni u narodnooslobodilačkoj vojsci doprinesete poslednju žrtvu na oltar naše otadžbine. Živela Narodnooslobodilačka vojska i junačka Crvena armija!“

U Beogradskoj operaciji Nemci su imali oko 15.000 poginulih i 9.000 zarobljenih vojnika. Među poginulima su komandant beogradske grupacije general pešadije Vili Šnekenburger i komandant smederevske grupacije general-lajtnant Valter Štetner. Prvi je smrtno ranjen 13. oktobra pod Avalom, a drugi je poginuo 18. oktobra.

Prva armijska grupa NOVJ imala je oko 3.000 poginulih i oko 4.000 ranjenih boraca. Poginuli su i politički komesar 5. krajiške kozaračke brigade Mahmut Ibrahimpašić i Milisav Đurović, komandant bataljona u 8. crnogorskoj brigadi.

Jedinice 57. armije i 4. gardijskog mehanizovanog korpusa 3. ukrajinskog fronta Crvene armije imale su oko 960 poginulih. Broj ranjenih je nepoznat.

Vinston Čerčil je, preko brigadira Ficroja Maklina, 26. oktobra 1944. godine, uputio Titu poruku:

„Najtoplije čestitke na velikom događaju, kada su snage našeg sovjetskog saveznika, zajedno sa vašim snagama oslobodile Beograd. Oslobođenje Beograda donosi kraj nacističkom teroru u Jugoslaviji, koja je četiri godine strašno stradala. Kraj vaše borbe je blizu. Radujem se što će se u skoroj budućnosti proglasiti definitivno oslobođenje Jugoslavije.“

Na ovu Čerčilovu poruku, Tito je 30. oktobra odgovorio: „Mnogo Vam zahvaljujem na toplim čestitkama povodom oslobođenja našeg herojskog Beograda. Gonimo neprijatelja prema njegovim granicama sa čvrstom namjerom da produžimo to gonjenje prema njegovoj teritoriji zajedno s pobjedničkim armijama Engleske, Sovjetskog Saveza i Amerike do potpunog oslobođenja ne samo naše namučene i razorene zemlje nego do potpunog oslobođenja cijele Evrope od njemačkog osvajača.“

Autor je vojni istoričar