Tragom narodne pesme

Pre sredine tog veka, implicira Atanasovski, prostor južno od tadašnje Srbije i dalje je bio nepoznanica za ondašnje srpske autore i javnost. Atanasovski pokazuje da su putopisi, u koje ubraja i obrade narodnih pesama čiji su notni zapisi načinjeni na terenu, igrali važnu ulogu u upoznavanju tog prostora, njegovom imenovanju u Staru Srbiju i Maćedoniju odnosno Južnu Srbiju, te njegovom uklapanju u postojeći nacionalni narativ i imaginarijum. Kroz te žanrove, dakle, u javnosti je vršeno mapiranje određene teritorije kao nacionalne, kao i jačanje svesti o njenoj jedinstvenosti.

Knjiga se sastoji iz četiri poglavlja. Prvo, naslovljeno Stara Srbija i Maćedonija kroz putopise i narodne pesme, sadrži sažet teorijski i istorijski uvodu problematiku studije, razmatra pitanje teritorijanosti srpskog nacionalizma na kraju dugog 19. stoleća, te iscrtava polivalentni žanr putopisa iz Stare Srbije i Maćedonije, koji je u fokusu autorovog interesovanja. Uporedo s tim, autor kritički sagledava postojeću literaturu iz razmatranih oblasti – studija nacionalizma, nacionalne istorije, istorije etnografije i slično.

Preostala tri poglavlja su u užem smislu muzikološka i okrenuta su pre svega ka aktivnostima istaknutih muzičkih stvaralaca – pre svega Stevana Mokranjca, kojem je posvećeno posebno, treće poglavlje knjige, ali i Isidora Bajića, Vladimira Đorđevića i drugih. Treba naglasiti analitički aspekt ove studije, jer autor komparativnom analizom muzičkih kompozicija sa terenskim i etnografskim zapisima, neretko iz više izvora, uključujući i arhivske, dolazi do zaključaka o procesima nastanka pojedinih kompozicija koje danas imaju kultno mesto u srpskoj muzičkoj kulturi. U tom smislu treba istaći da je u slučaju Mokranjca naučna javnost dosad bila u uverenju da su svi njegovi zapisi narodnih pesama već publikovani, i to završno sa 9. tomom Mokranjčevih sabranih dela. Međutim, u analizi Mokranjčevog teorijskog rada, Atanasovski primenjuje nov metod; prateći Mokranjčeve beleške sa terena i upoređujući ih sa objavljenim rukovetima, Atanasovski može pouzdano da rekonstruiše čitav proces koji vodi od beleženja melodija na terenu, do njihovog prilagođavanja, menjanja, prekomponovanja do objavljenih rukoveti. Ovim pristupom, kao i uvidom u arhivsku građu, autor je došao do pouzdanog zaključka da postoje terenski zapisi koji se značajno razlikuju od čistih prepisa koji su služili kao jedini izvor za dosad objavljene zapise, te koji stoga do sada nisu bili publikovani.

Specifičnost teme koju Atanasovski obrađuje ogleda se prevashodno u tome što su, u trenutku kad počinje neposredno interesovanje za teritorije koje se od 1850-ih godina nazivaju Stara Srbija i Maćedonija, odnosno Južna Srbija, simboličko utemeljenje srpske nacije i njen imaginarijum već uveliko izgrađeni, na temeljima kulturnih vrednosti Vuka Karadžića i njegovih sledbenika. Teritorija koju proučava Atanasovski u tom smislu predstavlja izazov za nacionalno orijentisane autore, jer se ni kulturno, ni muzički, a značajnim delom ni etnički, ne uklapa u postojeći nacionalni narativ. Atanasovski predstavlja ta nastojanja da se, dakle, određena teritorija upodobi i prilagodi postojećim simboličkim matricama. U putopisnoj literaturi, tako, on identifikuje niz simboličkih čvorišta, koje bismo mogli nazvati formulama ili obrascima, koje koriste putopisci, kao što je insistiranje na prevlasti istorijskog vremena, na drevnosti, na medievalizaciji date teritorije. Srodan proces Atanasovski identifikuje i u muzikološkim praksama toga doba, pokazujući kako se određene melodije koje, po tadašnjim utiscima, imaju naglašenije orijentalan i turski prizvuk prilagođavaju, zapravo prekomponuju, kako bi se uklopile u postojeće muzičke matrice koje odgovaraju muzičkom ukusu i ideološkim pretpostavkama tadašnje srpske publike i javnog mnjenja.

Knjiga Srđana Atanasovskog Mapiranje Stare Srbije. Stopama putopisaca, tragom narodne pesme, tako, očito proizlazi iz konstruktivističke škole studija nacionalizma koju su zasnovali Anderson, Hobsbaum, Smit i Gelner 1950-ih godina. Ona u sebi uključuje elemente muzikologije, studija nacionalizma, imagologije, istorije književnosti i folkloristike, i na koherentan način prati razvoj ideja o Staroj Srbiji i Maćedoniji i njihovo saobražavanje u to vreme već postojećoj i konsolidovanoj nacionalnoj simbolici. Stoga, ona predstavlja teorijski i metodološki solidno a istovremeno i čitalački prijemčivo štivo koje putopisnu književnost o Kosovu i notne zapise kosovskih melodija srpskih muzikologa obrađuje na nov i kritički način.