Spomenik Dimitriju Tucoviću u centru Beorada — Spomenik Dimitriju Tucoviću u centru Beograda

Retki su gradovi u Srbiji bez ulice sa njegovim imenom, neko je možda išao i u osnovnu školu koja se po njemu zove, a verovatno ima i onih koji nisu ni svesni da su do pre nekoliko godina, vozeći se gradskim prevozom oko beogradskog trga Slavija, kružili oko njegove grobnice.

Ali koliko ljudi u Srbiji zaista znaju o Dimitriju Tucoviću, pravniku, novinaru i jednom od prvaka srpske socijaldemokratije?

Tucović se zalagao za bliske i prijateljske odnose Srba i Albanaca, protivio se dečijem radu u fabrikama u Leskovcu, i uprkos antiratnom stavu partije, učestvovao u Balkanskim, kao i u Prvom svetskom ratu u kojem je i poginuo.

„Kada govorimo o istoriji socijalizma Srbije, njegovo ime je među najvažnijima, naročito kod naučnog marksizma s početka 20. veka.

„Pripadao je mlađoj generaciji koja je bila pod uticajem zapadne socijaldemokratije, posebno nemačke, i koja je tada pokušavala da je primeni i oblikuje u kontekstu srpskog društva i države“, kaže za BBC na srpskom Petar Žarković, istraživač saradnik na Institutu za filozofiju i društvenu teoriju i doktorant Filozofskog fakulteta u Beogradu.

Užički istoričar Milorad Iskrin kaže da se njegov sugrađanin Tucović „borio za pravdu i jednakost“.

„Borio se da ne postoji siromašno društvo jer je Užice bilo poznato kao sirotinjski kraj“, kaže.

Tucović je za života objavio više od 600 članaka u domaćim i stranim časopisima, napisao je nekoliko brošura i preveo više dela Karla Marksa, Avgusta Babela, Karla Kauckog i drugih levičarskim teoretirača.

Rođen je 13. maja, pre 140 godina, u zlatiborskom selu Gostilju.

Užice – Beograd

Dimitrije Tucović se sa socijalističkim idejama upoznao u poslednjoj deceniji 19. veka još kao đak u Užičkoj gimnaziji – Realki, koja je tada bila rasadnik mladih levičara.

Tokom gimnazijskih dana naučio je nemački, koji će mu kasnije poslužiti kod prevođenja levičarskih tekstova i radova, pa su ga drugovi viđali kako „bez rečnika čita“ marksistički časopis Nova era (Die Neue Zeit).

Jedan od njegovih srednjoškolskih buntovničkih poteza koji je ostao zapisan, dogodio se kada je, na osnovu odluke Narodne skupštine 1898, između ostalih, ukinuta Užička realka.

Mladi Dimitrije je u znak protesta sa još nekoliko školskih drugova na krovu gimnazije okačio crnu zastavu na kojoj su bili ispisani simbolični stihovi.

Njegov otac Jevrem, pravoslavni sveštenik, isprva nije bio oduševljen saznanjem da mu je sin postao socijalista, ali se tome nije ni protivio, a kasnije čak to gledao i sa simpatijama.

Posle šest godina provedenih u Užicu, školovanje je nastavio u Beogradu 1899.

Istoriju mu je predavao čuveni pisac Stevan Sremac sa kojim se sukobio oko Francuske revolucije i Maksimilijana Robespjera – jednog od njenih viđenijih učesnika.

Posle završene gimnazije 1901, upisuje Pravni fakultet na Velikoj školi u Kapetan Mišinom zdanju, gde se danas nalazi Rektorat Univerziteta u Beogradu.

Kraljevinom Srbijom je tada vladao Aleksandar Obrenović, čiji su režim mnogi videli kao autokratski.

Zbog toga su 1903. organizovane velike martovske demonstracije, na kojima je Dimitrije Tucović održao „veliki vatreni govor“ pred okupljenim studentima i radnicima.

Posle ovog protesta, kada je nekoliko ljudi poginulo, za Tucovićem je raspisana poternica, pa je morao da se skloni u inostranstvo.

Zajedno sa ostalim optuženima pomilovan je odmah posle Majskog prevrata – državnog udara koji se dogodio u noći između 10. i 11. juna 1903. godine (po julijanskom kalendaru 28. i 29. maj).

Tada je grupa nezadovoljnih oficira ubila kralja Aleksandra Obrenovića i kraljicu Dragu.

Fakultet je završio 1906, poslednje ispite spremajući na odsluženju vojnog roka u Valjevu.

Srpska socijaldemokratska partija i Druga internacionala

Politička scena Kraljevine Srbije 1903. postaje bogatija za još jednu grupaciju – Srpsku socijaldemokratsku stranku.

Ova stranka je 1909. preimenovana u Srpsku socijaldemokratsku partiju (SSDP).

Iako nije prisustvovao osnivanju, Dimitrije Tucović je od početka bio jedan od njenih najistaknutijih članova uz Dragišu Lapćevića, Dušana Popovića, Trišu Kaclerovića i ostale.

„Nemačka socijaldemokratija im je bila uzor i tadašnji, kako ga nazivaju, kvalifikovani ,naučni marksizam’ Druge internacionale, koji je imao veliki uticaj na njihovo političko formatiranje jer im je davao jednu vrstu otpora i bunta“, objašnjava istoričar Žarković.

Druga internacionala je bila međunarodna organizacija socijalističkih i radničkih partija koja je nastavila rad raspuštene Prve internacionale i postojala od 1889. do 1916.

Jedna od njenih osnovnih ideja, navodi Žarković, bila je da se „radnička klasa organizuje u političku stranku“ da bi uspela da „deluje i menja uslove u kojima zasniva loš položaj u društvu“.

Žarković kaže da su ciljevi partije bili pre svega „transformacija društva“, ali i kako da „organizuju radničku klasu, probude svest u njoj i uvere je u njene interese koji su zasnovani na naučnom viđenju“.

„Ali ono što Tucović vidi kao ozbiljan problem je kako da model nemačke socijaldemokratije, koja dolazi iz indrustrijalizovanog društva, primenite u agrarnoj, seljačkoj sredini koja nema radničku klasu i koja nema razvijenu industriju“, kaže on.

Kaže da je SSDP, uz Samostalnu radikalnu stranku, bila jedina prava opozicija Pašićevioj Narodnoj radikalnoj stranci – „najdominantnijoj partiji sa političkim monopolom“.

Stranka je na prvim parlamentarnim izborima dobila par hiljada glasova, dok je uoči Prvog svetskog rata brojala oko 5.200 članova i skoro 25.000 glasova.

Iako nisu imali preveliki broj članova, Žarković kaže da su bili „jasna, značajna i glasna alternativa po ekonomskim i nacionalnim pitanjima“.

Tucovićeva generacija socijaldemokrata zastupala je drugačiji socijalizam od onog koji je Svetozar Marković zagovarao.

Žarković navodi da su Tucović i socijaldemokrate smatrali da Srbija ne može da „zaobiđe kapitalistički razvoj“ i da mora da se „ekonomski razvije“.

„Opasnost po slobodu balkanskih naroda, po njihov kulturni i socijalni razvitak ne leži samo u krvi i ratnim grozotama, već i u svakodnevnom ratu naše primitivnosti sa evropskom razvijenošću, zanata sa industrijom, savremena saobraćaja sa nesavremenim.

„Dok se Balkan privredno ne razvije, on ni politički ne može opstati“, govorio je Tucović.

U okviru primarne političke borbe unutar parlamenta, SSDP je organizovala i razne zborove i demonstracije, poput onih iz 1910. gde je prisustvovalo nekoliko hiljada Beograđana koji su tražili „opšte pravo glasa“.

„Postojao je imovinski cenzus, pa su se zalagali da se to ukine jer skoro pola miliona Srba nije imalo pravo glasa – muškaraca, ženama nije bilo dozvoljeno i u tome su videli neku bazu za rad i ostvaranje programa iz 1903. i 1904″, objašava Žarković.

Pored partije, postojala je i sindikalna organizacija – Radnički savez, koja je „postala centar borbe radničke klase za ekonomske interese“, pisao je profesor doktor Duško Radosavljević u radu „Srpska socijaldemokratska partija i ujedinjenje Južnih Slovena“.

Upravo će se oko sindikalističke ideje unutar SSDP-a razviti „unutarpartijska struja“ koja će pored teorije, posvetiti i sindikalističkoj praksi.

Zbog insistiranja na primerni direktne akcije, kao metode revolucionarne borbe, nazvani su direktaši, među kojima su se posebno istakli njihovi ideolozi Nedeljko Divac i Sima Marković.

Oni su dolazili u sukob sa „ortodoksnim marksistima“ iz rukovodstva partije kojima je pripadao i Dimitrije Tucović.

Na jednom od kongresa direktaši su ga optužili da „uvodi seljački element u partiju, da zavodi diktaturu u partiji, da proglašava anarhistima svakog ko misli svojom glavom“, da se partijski kongresi održavaju pre sindikalnih“.

Nisu se slagali ni oko pristupa štrajku u fabrici šećera na Čukarici 1907. godine, koji neki smatraju „najznačajnijim radničkim štrajkom u Srbiji do Prvog svetskog rata“.

Balkanska federacija, antiimperijalizam i Albanija

Politički angažman Dimitrija Tucovića ogledao se u organizovanju raznih radničkih zborova, u sindikalnom i partijskom radu, pisanju za Radničke novine i Borbu, prevođenju tekstova i ostalo.

Sekretar partije postao je 1908.

U tom periodu je išao u Beč i Berlin i učestvovao na različitim teoretskim raspravama, te stekao značajan ugled u socijaldemokratskim krugovima tog vremena.

Poznavao je Karla Kauckog, Rozu Luksembrug, Lava Trockog i druge viđenije evropske levičare.

Tucović je zastupao ideju o Balkanskoj federaciji o kojoj se govorilo na Prvoj balkanskoj socijalističkoj konferenciji u Beogradu 1910, iako je ona bila znatno starija.

Ta ideja je prisutna još kod Svetozara Markovića i ima „spoljnopolitički plan i odraz“, a proizašla je iz razmišljanja da „o sudbini Balkana moraju da razmišljaju isključivo balkanski narodi“, objašnjava istoričar Žarković.

„Balkanske države će moći da ostvare balkansku federaciju samo onda i tek onda kad u njima budu u punoj meri vladale sloboda i demokratija, kad narodi budu upravljali sopstvenom sudbinom, a ne njihovi kapitalisti“, pisao je Tucović.

Žarković kaže da se Tucović protivio „ekspanzionističkim i imperijalističkim tendencijama“ Beča i Petrograda i da je kritikovao i rusku i austrijsku politiku na Balkanu.

„Da bi se oslobodili od vekovnog mešanja velikih sila u razrešenje njihove sudbine, moraju da uzmu stvari u svoje ruke i stvore, kako je video kroz ideološki okvir – slobodnu socijalističku federaciju što je jedini garant budućnosti tih naroda.“

Ova zamisao je počela da se razvija pred Balkanske ratove, ali je ubrzo propala zbog međusobnog sukoba oko teritorija.

Tucović se takođe protivio i „teritorijalnoj ekspanziji Srbije“ tokom Prvog balkanskog rata u severnoj Albaniji.

Živković ističe da je Tucović uvideo kakve će posledite ostaviti ratovi na Balkanu i da će to „poremetiti odnose sa narodom koji je bio blizak i delio različite istorijske trenutke sa Srbima na tom prostoru“.

„Još veće žrtve nas čekaju u budućnosti.

„Zavojevačkom politikom srpske vlade prema arbanaskom narodu stvoreni su na zapadnoj granici Srbije takvi odnosi da se u skoroj budućnosti mir i redovno stanje teško mogu očekivati“, piše Tucović u predgovoru knjige.

Balkanski i Prvi svetski rat

Imperijalističku politiku Austrougarske Tucović je kritikovao i na kongresu Druge internacionale leta 1910. u glavnom gradu Danske – Kopenhagenu, dve godine posle njihove aneksije Bosne i Hercegovine.

Kritikovao je stav „austromarksista“ prema nacionalnom pitanju jer su „smatrali da to treba da se rešava u okviru države“ i nisu se „zalagali da dođe do ostvarenja nacionalnih prava“.

Ovakvi stavovi su ga naveli da učestvuje u Balkanskim i u Prvom svetskom ratu, iako je njegova partija, kao i većina levice, zastupala antinacionalističke i antimilitarističke stavove.

Tucović je govorio da je rat „nametnut Srbiji sa strane imperijalističkih sila Austro-Ugarske i Nemačke“.

„Braneći Srbiju, mi branimo našu narodnu samostalnost i sve naše političke slobode i demokratske tekovine u njoj.

„Od ishoda ovoga rata zavisi i budućnost socijalizma u Srbiji.

„I zato ja kao i svi ugledni članovi pokreta, sposobni za borbu, moramo biti u boračkim jedinicama.

„Zbog toga niti želim, niti bih primio ma kakvo sklonjeno mesto“, rekao je.

Šest puta sahranjivan

Dimitrije Tucović je poginuo tokom Kolubarske bitke 20. novembra 1914.

Žal za izgubljenim saborcem izrazili su Karl Kaucki, Lav Trocki, bugarske socijaldemokrate i mnogi drugi.

„Svi su 1914. kad je poginuo govorili hvalospeve jer su smatrali da je to veliki gubitak za čitav radnički pokret“, navodi Žarković.

Prvi put je sahranjen na mestu gde je poginuo, nedaleko od lajkovačkog sela Ćelije, potom su mu posmrtni ostaci preneti u selu Šušnjar, zatim na vojničko groblje Lazarevcu, pa u kriptu crkve Svetog Dimitrija.

Komunističke vlasti su ubrzo posle raskola Josipa Broza Tita i Josifa Staljina, 1949. premestile njegov grob na trg Slavija u Beogradu.

„To se posmatra kao želja jugoslovenskih komunista da pokažu međunarodnom radničkom pokretu koji se okrenuo protiv Jugoslavije da su tradicije šire i da ne kreće sve od Oktobarske revolucije već da postoje ljudi koji su pisali o socijalizmu i razmišljali o interesima radničke klase znatno pre“, govori Žarković.

Novine tog perioda su, kaže, prenele da je na ceremoniju došlo 80.000 Beograđana, a upriličena je i akademija na Kolarcu kojoj je prisustvovao Tito, dok je Moša Pijade držao govor.

Poslednje sahranjivanje socijalističkog pionira dogodilo se 2016. godine kada su njegovi posmrtni ostaci preneti u Aleju velikana na Novom groblju u Beogradu.

Posle Prvog svetskog rata, aprila 1919. organizovan je kongres na kome su se svi predratni jugoslovenski socijalistički pokreti ujedinili u Socijalističku radničku partiju Jugoslavije (komunista), kasnije Komunističku partiju Jugoslavije.

Nije zaboravljen

Nasleđe Dimitrija Tucovića danas živi uglavnom u imenima ulica, ponekim nazivima osnovnih škola i po kojoj bisti.

Ona najveća, koja je krasila njegov grob na trgu Slavija u Beogradu, premeštena je nekoliko desetina metara dalje na plato kod zgrade Narodne banke Srbije.

Jedan je od retkih nealbanaca koji i dalje ima ulicu u Prištini.

Tokom Drugog svetskog rata partizanski odred iz Užica nosio je njegovo ime.

U selima Šušnjar i Ćelije, gde je neko vreme počivao, od sedamsedetih godina prošlog veka dva nižerazredna fudbalska kluba nose njegovo ime.

U istoj deceniji, tačno 60 godina od njegove smrti – 1974, prikazana je serija Dimitrije Tucović po scenariju Milovana Vitezovića, a u režiji Eduarda Galića.

Ulogu prvaka srpske socijaldemokratije igrao je Ljubiša Samardžić.

Pogledajte video o Titovoj istorijskoj poseti Londonu