„Van grada na polju pustom, širokom, stoji kuća smrti, taj ukleti dom…“.

Uvodni stihovi pesme Iza rešetki narodne heroine Jelene Ćetković, ispisani u iščekivanju smrti među memljivim zidinama ozloglašene građevine, dočekuju posetioce na ulazu u danas muzej, a nekada koncentracioni logor u beogradskom naselju Banjica.

Strme stepenice vode do hladnog suterena i sobe 25 i 26, u koje su za vreme Drugog svetskog rata smeštani politički zatočenici, protivnici nacističke okupacije.

U zapuštenim i mračnim ćelijama sa rešetkama na zatamnjenim prozorima i kofama za nuždu, neretko bez ležajeva, boravilo je i do 100 zatočenika koji su uglavnom odvođeni na streljanje ili, ako su imali sreće, u radne logore po Nemačkoj i okupiranoj Evropi.

Ozloglašena Banjica formirana je 5. jula 1941. na inicijativu nemačkih okupacionih organa koji su imali izvršnu vlast nad logorom, u čemu im je umnogome pomogla srpska kolaboracionistička vlast, pre svega Odeljenje specijalne policije Uprave grada Beograda.

Prvi zatočenici su došli četiri dana kasnije, a kroz logor je, prema zvaničnim procenama na osnovu sačuvanih knjiga, prošlo blizu 24.000 ljudi, najviše Srba, dok je ubijeno oko 4.200 zatvorenika.

Među njima su prednjačili partizani i komunisti, ali su zatvarani, mučeni i ubijani i pripadnici Jugoslovenske vojske u otadžbini (Ravnogorskog pokreta) – četnici Dragoljuba Draže Mihailovića, Jevreji, Romi, intelektualci, pa i kriminalci.

Poslednji zatočenici iz praznog logora izašli su 4. oktobra 1944. godine.

„Banjički logor ima obeležje jednog velikog političkog zatvora i ljudi su na taj način ovde i bili smešteni“, govori Darko Ćirić, kustos Muzeja Banjičkog logora, za BBC na srpskom.

„Od toga koga hapse, kakva im je sudbina, koliko borave u logoru, pa do toga kako žive, sve podseća na jedan predimenzionirani zatvorski sistem“.

Logor u kome je stradalo više od milion ljudi oslobođen je pre 75 godina.

Zašto je formiran Banjički logor

Posle poraza u Aprilskom ratu 1941. godine, jedanaestodnevnoj invaziji Sila Osovine predvođenih nacističkom Nemačkom, fašističkom Italijom i Japanskim carstvom, Kraljevina Jugoslavija je okupirana i podeljena.

Beograd i veći deo Srbije stavljen je pod nemačku vojnu upravu koja je ubrzo uspostavila marionetsku kvislinšku vladu.

Već u maju 1941. je bilo nagoveštaja da Nemci nameravaju da uspostave veliki koncentracioni logor u Beogradu, gde bi izolovali protivnike Trećeg rajha, kako je nazivana Nemačka u vreme nacističkog vođe Adolfa Hitlera.

Od prvobitnog plana da logor bude na Adi Ciganliji se odustalo zbog plavnog terena i loše bezbednosti.

Međutim, ključni događaj za otvaranje logora bio je napad nacističke Nemačke na Sovjetski Savez 22. juna 1941. godine.

„Za taj i naredni dan predviđeno je masovno hapšenje registrovanih komunista i simpatizera jer se smatralo da će početi sabotaže i oružani otpor nemačkoj okupaciji“, govori istoričar Milan Koljanin za BBC na srpskom.

U knjizi istoričara Sime Begovića Logor Banjica 1941-1944 piše da su formalnu odluku o osnivanju logora doneli organi nemačke uprave i tajne policije Gestapoa u okupiranoj Srbiji.

Odluku o osnivanju prvog koncentracionog logora na tlu prestonice u delo je sproveo Dragomir Dragi Jovanović – šef srpske državne bezbednosti i upravnik grada Beograda.

Srpski zvaničnici i predstavnik nemačkog Gestapoa odlučili su se za kasarnu 18. pešadijskog puka u beogradskom naselju Voždovac.

Zvaničan naziv bio je Prihvatni logor Dedinje (Anhaltelager Dedinje), dok se u srpskim dokumentima pominje kao Koncentracioni logor Beograd, kaže Koljanin.

Raspodela uloga

Izvršna vlast nad logorom bila je sve vreme u rukama Nemaca, a na mestu komandanta najduže se zadržao oficir Gestapoa Vili Fridrih.

Ipak, nacisti su trećinu logora dali na upravljanje Odeljenju specijalne policije Uprave grada Beograda, u nadležnosti tadašnjeg Ministarstva unutrašnjih poslova.

Specijalna policija je zapravo bila politička policija čiji je rad većinski bio usmeren na suzbijanje komunističke delatnosti, te tako i najverniji saradnik okupatora.

Policijom je upravljao Ilija Paranos, a najozloglašeniji agent bio je Božidar Bećarević, poznat po brutalnim isleđivanjima i mučenju uhapšenih.

Za srpskog upravnika Banjice, na predlog Dragog Jovanovića, imenovan je njegov saborac Svetozar Vujković, prethodno šef Četvrtog antikomunističkog odseka beogradske policije.

Iako je delovalo da postoji dvojna uprava logora, sve ključne odluke je donosio Gestapo.

Predstavnici Specijalne policije su mogli samostalno da hapse i dovode zatočenike, ali ne i da odlučuju o eventualnim otpuštanjima iz logora.

Istoričar Ćirić kaže da su isključivo Nemci odlučivali o životu i smrti zarobljenika.

„Upravnik Vujković i srpski organi mogli su da predlože grupe za streljanje, ali nisu oni odlučivali već isključivo nemački organi“, objašnjava.

Ovakav sistem se održao i kada je Komesarsku vladu Milana Aćimovića krajem avgusta 1941. zamenila je „Vlada narodnog spasa“ Milana Nedića.

Nedić je bio političar i vojni ministar u Vladi Kraljevine Jugoslavije.

Tokom Drugog svetskog rata sarađivao je sa nacističkom Nemačkom i obavljao je funkciju premijera marionetske vlade nacionalnog spasa, na nemačkoj okupiranoj teritoriji Srbije.

Posle rata, jugoslovenske komunističke vlasti su ga zatvorile.

Državna komisija za utvrđenje zločina okupatora i njihovih pomagača ga je proglasila ratnim zločincem.

Zemaljska komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača donela je 5. jula 1945. godine odluku za zločin čija je žrtva Leontina Kraus, koja je odvedena na logor u Banjici i o čijoj se sudbini od tada ne zna ništa.

Objavljeno je da je Nedić februara 1946. godine izvršio samoubistvo.

U novijoj istoriji Srbije, bilo je pokušaja da se Nedićeva uloga u Drugom svetskom ratu predstavi pozitivnije i da se rehabilituje.

Srpski sudovi su do sada odbili sve zahteve za njegovu rehabilitaciju.

Ulaz u Muzej Banjičkog logora koji je smešten u suterenu logora i obuhvata ćelije 3, 25 i 26

Stražarske kule i memljivi zidovi

Banjički logor je bio skoro na periferiji tadašnjeg Beograda, ali dovoljno blizu za snabdevanje.

U početku je bio ograđen samo bodljikavom žicom, da bi potom sagrađen zid visok nekoliko metara sa pet stražarskih kula odakle se motrilo na zgradu i okolinu.

Obezbeđenje logora je isprva bilo mešovito, da bi potom nadležnost prešla u ruke Nedićeve Srpske državne straže (SDS), a pri kraju rata je pripadala isključivo Gestapou.

U dvorištu je bilo i par pomoćnih baraka koje su služile kao perionica veša, kuhinja, radionica, ali i karantin gde bi se pre ulaska u logor smeštali zatočenici.

„Nemci su se plašili tifusa, pa su tamo vršili pregled ljudi da li imaju viruse, bakterije ili neku drugu bolest“, objašnjava Ćirić.

Nekadašnja kasarna je imala veliki broj soba, od čega je više od 20 bilo predviđeno za smeštaj zatočenika, dve su date straži, a isto toliko, na vrhu zgrade, poslužilo je za logorsku ambulantu.

Ćirić kaže da je prema ranijoj nameni u jednoj sobi otprilike mogao da stane jedan vojnički vod, odnosno tridesetak ljudi.

Logorska realnost je ipak bila znatno drugačija.

Među memljivim zidovima iz kojih je zimi izbijala hladnoća i ledila krv u žilama, u sobama je boravilo od 50 do 100, pa i više zatvorenika.

U nekima je bilo drvenih kreveta, ali je većina zarobljenika spavala na podu.

Najgore je, dodaje Ćirić, bilo na zimu 1941-1942. godine.

Koga su zatvarali na Banjici

Prvi zatočenici u logor su došli 9. jula 1941. godine.

Najveći deo logoraša bili su politički zatvorenici – predratni komunisti, aktivni borci i saradnici Narodnooslobodilačkog pokreta, borci stranih vojnih jedinica i pokreta, ali pristalice Ravnogorskog pokreta Draže Mihailovića.

Među zatvorenicima je bilo simpatizera i članova drugih stranaka koji su se protivili okupaciji, zatim takozvanih dirisovaca – zemljoradnika koji okupatoru nisu na vreme isporučili obavezne viškove žitarica, kao i kriminalaca i drugih osuđenika.

Nemačke vlasti su početkom novembra 1941. pohapsile i grupu intelektualaca i uglednih Beograđana, u svojstvu taoca, proglasivši ih za masone.

Neki od njih su bili i članovi Srpske kraljevske akademije poput biologa, fiziologa, filozofa, pisca i akademika Ivana Đaje, biologa Siniše Stankovića, etnologa Tihomira Đorđevića i književnika Veljka Petrovića.

Većina ih je posle izvesnog vremena puštena.

Jedan od zatvorenika bio je i arhitekta Aleksandar Deroko, kasnije profesor i akademik, koji je posle puštanja, na osnovu sećanja, nacrtao jedan od najpoznatijih logoraških crteža, prikazavši u kakvim su uslovima zatočenici živeli.

Taocima su, prema nemačkim izvorima, smatrani „svi zatočenici prema kojima su se mogle primeniti mere odmazde“, često članovi porodica partizana i komunista, koji su puštani na slobodu tek ako se utvrdi da je borac poginuo na frontu.

Odmazde su se vršile po sistemu – za jednog poginulog nacistu streljano je sto zarobljenika, dok je za ranjavanje pred streljački vod izvođeno 50.

Kategorizacija logoraša

Nemački i srpski upravni organi delili su zatvorenike po kategorijama koje su se menjale tokom rata.

U prve dve, najbrojnije kategorije spadali su politički zatvorenici koji su kasnije ili streljani, ili deportovani.

Ćirić kaže da su u prvoj kategoriji bili partizani, četnici-ravnogorci, ilegalci oba pokreta iz gradova, ljudi koji su prošli istražni postupak ili čekali smrtnu presudu.

Druga kategorija je po sastavu bila slična, pa su zatočenici uglavnom odvođeni u radne logore Mathauzen ili Dahau u Nemačkoj, ali i u norveške logore, rudnike u francuskom Alzasu, tada pod okupacijom nacista i na druga mesta.

Neki su završili i u rudniku u Boru i u Trepči na Kosovu.

Trećoj i četvrtoj kategoriji su pripadali ljudi koji su posle određenog perioda provedenog iza rešetaka Banjičkog logora uglavnom puštani kućama.

Srbi, Jevreji, Romi, Grci…

Među zatvorenicima je bilo najviše Srba, ali su u logoru bili i pripadnici drugih nacionalnosti.

Jevreji su uglavnom odvođeni u logor u Topovskim šupama na Autokomandi, a kasnije na Sajmište, ali su neki slati i na Banjicu.

Ćirić kaže da su uglavnom dovođeni uhapšeni Jevreji iz Beograda i ostatka Srbije, ali i čitave porodice koje su pokušale da se domognu neutralnih zemalja na Bliskom istoku.

„To su pojedinačni slučajevi, ali kada ih saberete, vidite da je u ukupnom zbiru žrtava Banjičkog logora streljano oko 1.000 Jevreja, što je četvrtina stradalih“, dodaje.

Među zatočenim Jevrejima bio je i lekar Vukić Pijade, koga su nacisti ostavili da radi u logorskoj ambulanti, gde je zatvorenicima postavljao lažne dijagnoze i tako im spasavao živote.

Istoričar Koljanin tvrdi da on nije ubijen kao njegovi sunarodnici, već da je preminuo od iscrpljenosti.

„Nemački komandant logora mu je ukazao izvesno poštovanje i dozvolio mu je da bude sahranjen na Jevrejskom groblju, što je veliki izuzetak“, tvrdi on.

U vitrini Muzeja čuva se bolničarska torba Rahele Levi Mićić, Jevrejke udate za Srbina, koja je u Banjički logor odvedena iz partizanske bolnice u Krupnju gde je radila kao hiruškinja.

Njena četvorogodišnja ćerka Vera i ona su ubijene u jednoj od poslednjih egzekucija na Jevrejskom groblju, 1. oktobra 1944. godine, 20 dana pre oslobođenja Beograda.

Na streljanje je poveden i njen šestomesečni sin Veroljub, ali je majka Rahela nekako uspela da ga prebaci preko zida groblja, gde ga je dočekala robina.

Na Banjicu je interniran i manji broj Roma, uglavnom iz prigradskih naselja.

U logor su dovođeni i italijanski zatvorenici posle kapitulacije njihove zemlje septembra 1943, zatim britanski podmorničari uhvaćeni u Sredozemnom i drugim morima, kao i američki, kanadski, novozelandski piloti, nabraja Ćirić.

Takođe, nekoliko hiljada Grka je privremeno boravilo na Banjici pre prebacivanja u druge nemačke logore.

„Njih su zatvarali u barake u dvorištu, nisu evidentirani kroz knjige i o njihovoj sudbini se malo zna.

„Ali nije bila laka, jer za njih nije bila predviđena ni ishrana, ni sanitarna zaštita, ni smeštaj“, ističe Ćirić.

Spomenik stradalim u Banjičkom logoru — Poruka na spomeniku stradalima u Banjičkom logoru koji se nalazi nedaleko od muzeja

Broj zatočenih i ubijenih

Ukupan broj zatvorenika deportovanih u logor na Banjici je, prema zvaničnim podacima iz sačuvanih registarskih knjiga, 23.697.

Međutim, istoričari su saglasni da bi ta broj morao da bude bar za nekoliko hiljada veći, jer nisu svi internisti bili popisivani.

Nemački okupacioni organi, pre svega Gestapo i paravojne jedinice Šucštafel (SS), ali i vojska, priveli su više od dve trećine logoraša – 14.899.

Srpski kolaboracionisti u logor su doveli oko 8.479 ljudi, prvenstveno Specijalna policija, ali i oružani odredi nedićevaca (Srpska državna straža), ljotićevaca (Srpski dobrovoljački korpus Dimitrija Ljotića) i četnika.

Najviše je bilo zemljoradnika, blizu 11.000, i zanatlija – više od 3.000, ali i činovnika, radnika, domaćica, vojnih lica i trgovaca.

Bilo je i 700 učenika, 400 studenata, oko 140 profesora, 120 lekara i četrdesetak sveštenika.

Ukupan broj ubijenih logoraša utvrđen po imenu i prezimenu je 4.166 – 3.714 muškaraca i 452 žene.

Žrtve su bile i deca – ubijeno je 24 dece mlađe od 7 godina, do 14 godina 20, a od 14 do 17 – njih 36.

Streljanja su se uglavnom izvršavana u obližnjem selu Jajinci, sve do jeseni 1943. godine, kada su nacisti počeli da vrše ekshumaciju masovnih grobnica i organizuju spaljivanje leševa ne bi li uklonili tragove zločina.

Neki logoraši su ubijani i na Centralnom i Jevrejskom groblju, kao i na pojedinim mestima van Beograda.

Čekajući na smrt

Logoraši su vreme u ćelijama provodili uglavnom neprestano strepeći za sopstvenu sudbinu.

Milan Koljanin kaže da su to bili izuzetno teški trenuci puni psihoza, posebno kada bi čuli kamione kako dolaze ujutru ne bi li odveli nekog na streljanje.

„Stalna neizvesnost šta može da se desi i ta masovna odvođenja na streljanje, to je ono što je bilo veoma teško i što je teško uticalo na njih“, dodaje.

Međutim, i u takvim napetim uslovima, pojedini zatvorenici su se hrabrili i održavali duh pevajući na sav glas, pa su tako nastale neke od najlepših partizanskih pesama.

Bilo je i onih koji su neizvesnost pretočili u kreativnost, pa su tako nastale brojne rukotvorine koje su danas izložene u muzeju.

Žene su pravile lutke od krpa, dok su muškarci izrađivali šahovske figure od hleba ili karte od kartona preostalog od paketa čiji su sadržaj prethodno podelili među sobom.

Neki su i crtali, pa je tako nastao čitav niz portreta zatočenika koji se čuvaju u Muzeju Banjičkog logora.

Dešavalo se, doduše veoma retko, da zatvorenici napuste logorski kompleks, odlazeći na prinudne radne akcije, poput one posle savezničkog bombardovanja Beograda aprila 1944.

U logoru su se često brisale i političke razlike, pre svega između sukobljenih partizana i četnika.

Ćirić tvrdi da su ih Nemci u logorskim ćelijama identično tretirali, kao pripadnike pokreta otpora.

Čak su ih, dodaje, i streljali zajedno.

„U tom trenutku, u masi od pedesetak ljudi koji ne znaju kakva će im biti sudbina, da li će ih streljati sve zajedno ili spakovati u vagone i poslati ko zna gde, nije realno očekivati da će ti ljudi međusobno da se raspravljaju o politici“, ističe Ćirić.

Holokaust: Eva Kor, žena koje je preživela Holokaust i oprostila nacistima

Bežanje iz logora

Nacisti su na Banjici zatvorili, a zatim i streljali mnoge partizanske borce – njih desetoro je kasnije proglašeno narodnim heroinama i herojima.

Zatočenica logora, navodi istoričar Koljanin, bila je i Sloboda Trajković, devojka Iva Lole Ribara, jednog od sekretara SKOJ-a.

Ona i još četvoro članova njene porodice ubijeni su 9. maja 1942. godine u pokretnoj gasnoj komori – kamionu dušegupki, na putu od Banjičkog logora ka Jajincima, zajedno sa još 225 osoba.

Ćirić kaže da je porodica Dragoljuba Draže Mihailovića takođe bila zatočena na Banjici, kao i četnički komandant Valjevskog korpusa Neško Nedić.

On je oktobra 1943. sa unukom Nikole Pašića, istog imena kao čuveni deda, premijer Kraljevine Srbije i Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, i potpukovnikom Ilijom Oreljom, uspeo da pobegne iz logora.

„Njima je spolja organizovano bekstvo, tako što je čitava smena Nedićeve straže koja je obezbeđivala logor bila angažovana da zajedno sa njima napusti Banjicu i odu u pravcu Valjeva“, priča Ćirić.

Posle toga su spoljno obezbeđenje logora preuzeli Nemci.

Zatvorenici su i ranije nastojali da pobegnu iz logora.

Već u prvim mesecima su organizovana bekstva iz bolnice na Banjici, da bi kasniji pokušaji uglavnom bili prilikom odlaska na prinudni rad ili kada su odvođeni na streljanje.

Tako su decembra 1942. godine od metka na jajinačkom strelištu uspeli da pobegnu dvojica partizana i jedan učitelj.

Zabeleženi su i primeri uspešnih podmićivanja nemačkih oficira i srpskih stražara.

Prema tvrdnjama savremenika, desetak logoraša je uspelo da pobegne iz logora.

Smrt logora

Kako su partizani i Crvena armija napredovali i oslobađali srpske gradove, tako su Nemci s jeseni 1944. uveliko izvodili evakuaciju njihovih, ali i kvislinških organa vlasti – političkih, policijskih i administrativnih.

Prilikom opšte bežanije, srpski stražari logora su sačuvali arhivu, pokušavajući tako da „umanje deo odgovornosti i krivice“, kaže Ćirić.

„Zadržali su knjige banjičkih zatvorenika i sačuvali ih do ulaska oslobodilaca u Beogradu“.

Tih dana su, dodaje Ćirić, pojedini zatvorenici dobijali propusnice sa pečatom da su otpušteni iz logora, kako bi mogli bezbedno da stignu kući.

Međutim, najveći deo logoraša je i dalje bio unutar oronulih zidina zgrade, sve dok se 4. oktobra 1944. ujutru nije začuo glas žandarma koji poručuje: „Spašeni ste – izgleda, svemu je kraj!„.

Tim rečima su ispraćeni poslednji logoraši, ostavljajući za sobom prazne ćelije i otključanu kapiju u susret oslobođenju Beograda, petnaestak dana kasnije.

Fabrikom smrti zavladala je tišina.

Posle Drugog svetskog rata zgrada je neko vreme služila za smeštaj ratnih zarobljenika, da bi potom vojska preuzela objekat i u potpunosti ga preuredila.

Tada su i nestali autentični ostaci logora.

Danas se u jednom manjem delu objekta, u suterenu nekadašnjeg logora, nalazi Muzej Banjičkog logora, dok je ostatak pripao Vojnoj akademiji.