Koliko ima gradova u Srbiji i da li je Beograd metropola

U Srbiji pored glavnog grada Beograda, oko čijeg se statusa metropole neretko polemiše, ima još 28 gradova.

Među poslednjima su tu titulu dobili Bor i Prokuplje 2018, mada je ovaj prvi, kao rudarski centar na istoku Srbije, taj status, uz prekide, imao i od 1947. godine.

Iako je bilo neophodno da naselja imaju 100.000 stanovnika kako bi dobila status grada, zakon je predvideo i izuzetke, pa danas polovina gradova u Srbiji ima manje meštana.

„Ideja je bila se izdvoje jedinice kao tradicionalne gradske sredine koje imaju određeni značaj u prostoru i imaju dugu tradiciju.

„Prepoznate su kao varošice od 19. veka, a onda su jačale u ekonomskom, kulturnom i administrativnom smislu i svakako su centar okoline“, kaže za BBC na srpskom Marija Drobnjaković sa Geografskog instituta „Jovan Cvijić“ u okviru Srpske akademije nauka i umetnosti.

Ujedinjene nacije svakog 31. oktobra obeležavaju Svetski dan gradova, a ovogodišnja parola glasi Deluj lokalno da bi išao globalno.

• Socijalna pravda i Srbija: Od „beogradskog Pekama“ do „beogradskog Menhetna“
• Mihailo Mika Janković, arhitektonski otac modernog Beograda između Istoka i Zapada
• Zapadna kapija: Simbol Beograda i deo njegovog identiteta

Na listi srpskih gradova su i Valjevo, Vranje, Vršac, Zaječar, Zrenjanin, Jagodina, Kikinda, Kragujevac, Kraljevo, Kruševac, Leskovac, Loznica, Niš, Novi Pazar, Novi Sad, Pančevo, Pirot, Požarevac, Prokuplje, Smederevo, Sombor, Sremska Mitrovica, Subotica, Užice, Čačak i Šabac.

Ubedljivo najveći je Beograd, sa oko milion i po ljudi, što je skoro četvrtina stanovništva Srbije.

Kao prestonica izdvaja se od ostatka države u svakom smislu – po broju stanovnika, mogućnostima za zaposlenje, ali i kao političko, institucionalno, kulturno, univerzitetsko i sportsko središte.

• Beograd na vodi u teoriji i praksi
• Kako su beogradski biciklisti „vozili“ preko automobila
• Intervju petkom: Liga izuzetnih žena
• Branko Pešić – gradonačelnik koji je dao dušu Beogradu

Beograd kao balkanska metropola

Sve to ga čini metropolom, smatraju pojedini, dok su drugi uvereni da je Beograd nekad bio metropola i prestao to da bude.

„Osim Beograda, ne može se izdvojiti drugo urbano središte koje bi u punom smislu značenja pojma metropola moglo i da se smatra metropolom“, kaže profesorka Mira Mandić sa katedre za društvenu geografiju Prirodno-matematičkog fakulteta Univerziteta u Banjaluci, za BBC.

Tome je doprinelo i to što je bio glavni grad u vreme Jugoslavije i Pokreta nesvrstanih, a i savremena inicijativa Otvoreni Balkan je pokrenuta iz Beograda, dodaje ona.

Na Balkanu postoje relativne ili „jedva“ metropole, ocenjuje sociolog Ratko Božović.

„Beograd se po nekim mogućnostima može smatrati metropolom, ali po onom što se dešava ovde, možemo smatrati da smo bukvalno provincija“, kaže on za BBC na srpskom.

Ako treba da bira, odgovara da glavni grad Srbije „jeste metropola sredine balkanske“.

„Jeste, ipak, i po nekoj vertikali istorijskoj i po onome što je bila i značila u prethodnim periodima, i čudima koja su se dešavala.

„Moglo bi se reći to je ranjena metropola“, dodaje Božović.

Po skrivenim potencijalima, koji se ne vide u javnom polju, a posebno ako se ubrajaju oni koji su otišli, kroz odliv mozgova, Beograd jeste metropola, smatra.

„Da bi Beograd bio puna metropola, falimo mi sami“, kaže profesor uz osmeh.

Znatno oštriji stav izneo je beskompromisni hrvatski novinar i pisac Boris Dežulović, u intervjuu za Nedeljnik 2020. što je izazvalo more kritika.

Predstavljajući srpsko izdanje romana Jeb’o sad hiljadu dinara, autor nekadašnjeg lista Feral tribjun se osvrnuo na današnji Beograd, sa modernim naseljem Beograd na vodi, navodeći da je to „blatnjava, tužna selendra koja izgleda kao da ju je snimio Radoš Bajić na metamfetaminima“.

„Reč je o nečemu drugom: o tome da Beograd jednostavno više nije grad, to je tek malo veća kasaba, Dubai za siromašne ili Jagodina za bogate“, dodao je on, prenosi Nova.

Iako se u običnom govoru izraz metropola koristi u pozitivnom kontekstu, metropolizacija Beograda ima dvojako značenje, upozorava Marija Drobnjaković.

„Kad posmatrate u evropskom kontekstu, Beograd zaslužuje pažnju, izdvaja se kao prava metropola, pandan drugim evropskim metropolama i moramo jačati Beograd, ako hoćemo da pariramo drugim gradovima.

„Međutim, to je negativno kad govorimo o nacionalnim okvirima, jer sve Beograd vuče“, kaže Drobnjaković.

Na lokalnom nivou, nadmoć Beograda u odnosu na ostale gradove u Srbiji je dokaz da nema prave decentralizacije, kaže Drobnjaković.

„Nas su profesori još ranije učili kako Beograd iskače i kako ćemo uskoro govoriti o Beogradu i beogradskoj ‘pustinji’, kao što govorimo o Parizu i ‘pariskoj pustinji’.

„Sve ide u Beograd, sve je centralizovano, a pustinja je okolo, vidi se velika razlika“, kaže Drobnjaković.

Kako opština postaje grad?

Prema zakonu u Srbiji, grad je jedinica lokalne samouprave koja predstavlja ekonomski, administrativni, geografski i kulturni centar šireg područja i ima više od 100.000 stanovnika.

Polovina ima taj broj stanovnika, ako se računa šire područje, ali dobar deo manjih gradova dobilo je taj status jer se nalaze blizu te granice.

I zakon propisuje da se, izuzetno, kada postoje posebni ekonomski, geografski ili istorijski razlozi, može utvrditi da je grad i ako nema 100.000 stanovnika.

„Loznica je, recimo, svima upala u oči, ali je ona kao pogranično područje proglašena gradom“, kaže Drobnjaković.

Dvadeset devet gradova koje prepoznaje Zakon o teritorijalnoj organizaciji važni su za državne činovnike kada opredeljuju sredstva iz budžeta ili dovode investicije.

• Rtanj i muzika koja privlači vanzemaljce
• Kratki vodič kroz Avalu, mnogima omiljenu beogradsku planinu
• Kada je lava tekla Srbijom

Glavobolja za naučnike: Gradska naselja i ostala

Naučnici koriste druge podele, objašnjava geografkinja.

Svaka teritorijalna jedinica se deli na naselja koja mogu biti gradska i ostala.

Koja su to gradska naselja u naučnom smislu problematično je utvrđeno, kaže naučnica. Koristi se jedan kriterijum – da li imaju urbanistički plan.

Naselja koja imaju urbanistički plan, dobila su kategoriju gradskog naselja, ona koja nisu zadovoljila taj uslov su svrstana u ostala.

„Tako imate paradoks da je gradsko naselje Kuršumlijska banja koja je 2011. imala 106 stanovnika ili Divčibare sa 142 stanovnika, a imate opštinske centre koji nemaju status gradskih iako su bolje komunalno opremljena, imaju druge sadržaje, veći značaj u prostoru i daleko veći broj stanovnika“, kaže Drobnjaković.

Statistički ne postoje ni seoska naselja, koja su njena uža oblast izučavanja.

„Ja se time bavim već 10 godina i pokušavam da ukažem na problem, da ne može prigradsko naselje u blizini Beograda biti isto što i naselje koje je na granici izumiranja, koje se nalazi na nekoj planinskoj čuki“, kaže Drobnjaković.

Isti problem imaju naučnici u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, što je zaostavština iz jugoslovenskog perioda.

Svaki drugi čovek na svetu živi u gradu

Razvoj gradskih naselja ima istoriju dugu oko 5.000 godina.

Dinamičan razvoj gradova pokrenut je procesom industrijalizacije krajem 18. veka, a sredinom 19. veka nastaju prve milionske aglomeracije (London, Pariz).

Najstarija urbana naselja na prostoru Balkana potiču iz rimskog perioda.

Istorijsko-geografski razvoj prostora Balkana uticao je na kašnjenje u naučno-tehnološkom razvoju u odnosu na razvijenije delove Evrope, time i na kasnije procese industrijalizacije i urbanizacije.

U bivšoj SFRJ, da bi neko naselje bilo urbano moralo je da ima najmanje 2.000 stanovnika, ali je i većina radno-aktivnog stanovništva morala biti zaposlena izvan poljoprivrede, navodi profesorka Mandić.

Danas, nekih 56 odsto svetskog stanovništva – 4,4 milijarde ljudi – živi u gradovima.

Te brojke stalno rastu i očekuje se da se do 2050. godine i udvostruče.

Projekcija Svetske banke je da će tada sedam od 10 ljudi živeti u gradovima.

Najveći broj kompanija i fabrika je smešten u gradovima, pa iz njih dolazi i 80 odsto svetske proizvodnje.

Takva vrtoglava urbanizacija sa sobom nosi i izazove, poput nedostatka stambenog prostora, izgradnje infrastrukture i saobraćajnog sistema.

Procena je da milijardu siromašnih živi u neformalnim naseljima da bi bili bliži prilikama za zaposlenje kojih je daleko više u urbanim sredinama.

Gradovi su važni centri i u borbi protiv klimatskih promena, jer četvrtina stanovnika živi u zonama visokog rizika od poplava.

Širom sveta vlade i zvaničnici rade na tome da se prave „zeleniji“ i inkluzivniji gradovi, koji bi dali šansu svima.

Možda će vas zanimati i ova priča

Pratite nas na Fejsbuku,Tviteru i Vajberu. Ako imate predlog teme za nas, javite se na [email protected]