Bubrezi Zemlje, prirodno oružje u borbi protiv klimatski promena, poslednja linija odbrane gradova od poplava, skrovita mesta i dom za ogroman broj biljnih i životinjskih vrsta…
Sve to, ali i mnogo više, predstavljaju močvare.
„Močvara je prirodna tvorevina na kopnu, vanredno bogata slatkom ili slanom vodom, koja može da pokriva tla ili je ono njome jako zasićeno veći deo godine“, piše u knjizi Hidrologija profesora Dušana Dukića i Ljiljane Gavrilović.
Njihova ukupna površina na Zemlji iznosi 2.682.600 kilometara kvadratnih.
U izveštaju sa Konvencije o vlažnim područjima održanoj u Dubaiju – Ujedinjeni Arapski Emirati, oktobra 2018. navodi se da život više od milion ljudi zavisi od njih, dok 40 odsto biljnih i životinjskih vrsta živi i uzgaja se u močvarnom području.
Pred vama je 10 zanimljivih činjenica o močvarama – mističnim i ponekad sablasnim hidrološkim objektima, ali čoveku i prirodi i te kako korisnim.
- Biljni i životinjski svet skriven u močvarama Srbije
- U fotografijama: Šumski požari opustošili najveću svetsku močvaru
- Sadnja drveća – najveći svetski poduhvati
Močvare su bubrezi Zemlje
Vlažna područja, gde su ubrajaju i močvare, nazivaju i Zemljinim bubrezima jer funkcionišu kao filteri – apsorbuju pesticide i hemikalije i uklanjaju štetni otpad iz vode.
Močvare mogu da u sopstvenom tlu zadrže zagađivače kao što su fosfor i teški metali, kao i da pretvaraju azot u oblik koji je biljkama lakši za unos, ali i da fizički i hemijski razgrađuju bakterije.
Tako na primer močvara Nakivubo u Kampali, prestonici Ugande, služi kao prečišćivač gradske kanalizacije i industrijskog otpada.
Novčana vrednost ovih usluga filtriranja vode procenjena je na 1,8 miliona dolara godišnje.
Sličan sistem postoji i u močvarnom području Istočne Kalkute u Indiji gde se prečišćena voda koristi u poljoprivredi i za ribnjake i tako obezbeđuje egzistenciju za oko 50.000 ljudi.
Vrste močvara
Prema uslovima vodno-mineralnog hranjenja, osobinama vegetacije i visinskom položaju prema okolnom terenu postoje tri glavna tipa močvara.
- Eutrofne (travne) močvare nalaze na rečnom, plavnom zemljištu, a pošto su niže od okolnog terena nazivaju se i nizinske močvare. Nastaju kada jezera ili reke zarastu u šaš, trsku i zelenu mahovinu. Pored padavina, hrane se još podzemnim i rečnim poplavnim vodama koje donose mineralne soli što omogućava razvoj travne vegetacije.
- Mezotrofne (šumske) močvare predstavljaju prelazni tip gde travnu vegetaciju potiskuje zakržljalo drveće, poput patuljastog bora i breze.
- Oligotrofne (mahovinske) močvare nastaju iz šumskih daljom akumulacijom treseta. One se ne hrane podzemnom vodom, već ih zamenjuju padavine. Količina mineralnih materija je do te mere smanjena da u njoj ostaju samo biljke koje se zadovoljavaju minimalnim uslovima hranjenja.
Izvor: univerzitetski udžbenik Hidrologija – Dušan Dukić i Ljiljana Gavrilović
Pantanal
Pantanal je najveće tropsko močvarno područje koje se prostire na oko 170.000 kilometara kvadratnih.
Najvećim delom je u Brazilu, ali zalazi i na teritoriju Bolivije i Paragvaja.
Tokom letnje kišne sezone, od novembra do marta, reka Paragvaj i pritoke, izlivaju se iz korita i plave okolne nizije formirajući plitka jezera i veliki broj močvara.
U zimskom periodu, od aprila do septembra, reke se povlače, ali se samo manji deo ravnice isušuje.
Krajem 20. veka, kopanje zlata i poljoprivredne aktivnosti u ovom području, ali i prisustvo krivolovaca i turista, pretili su da ugroze složeni ekološki sistem močvare, u čemu nisu uspeli.
Od 2000. godine, četiri područja Pantanala nalaze se na Uneskovoj listi Svetske baštine, dok je sedam godina ranije močvara zaštićena i Ramsarskom konvecijom.
Ramsarska područja i njihov dan
Svetski dan močvara (vlažnih područja) obeležava se 2. februara u spomen na potpisivanje Ramsarske konvencije o zaštiti močvarnih područja od međunarodnog značaja 1971. godine.
Ovaj međudržavni dokument donet je u iranskom gradu Ramsaru, na obali Kaspijskog jezera, i njegovi lokaliteti se danas nalaze u više od 171 državi sveta.
Konvencija se odnosi na zaštitu močvarnih područja, naročito kao staništa ptica močvarica, naveli su ranije za BBC na srpskom iz Zavoda za zaštitu prirode Srbije.
Ramsarskih područja danas u Srbija ima 11, a poslednji je takav status dobio Nacionalni park (NP) Đerdap, krajem 2020.
„Ramsarska područja obuhvataju močvarna i vlažna područja koja su stalno ili sezonski zasićena vodom“, govorila je za BBC na srpskom Snežana Đurđić, profesorka Geografskog fakulteta u Beogradu.
Pored močvara, na kopnu su to i bare, lokve, tresave, jezera i reke, kao i pojedina priobalna, morska područja i drugo.
Ramsarski lokaliteti Srbije su Specijalni rezervati prirode Obedska bara, Zasavica, Gornje Podunavlje, Koviljsko-petrovaradinski rit, Slano kopovo, Stari begej – Carska bara, Ludaško jezero, Labudovo okno (deo SRP Deliblatska peščara) i Peštersko polje, kao i Predeo izuzetnih odlika – Vlasina.
Ukupna površina ramsarskih područja u Srbiji iznosi 129.919 hektara.
Biljni i životinjski svet
Močvare su složeni ekosistemi u kojima živi raznovrstan biljni i životinjski svet.
Ipak, stiče se utisak da su njihove prave gospodarice ptice, kojima ovi prostori predstavljaju dom, odmorišta, zimovališta, usputne i prolazne stanice.
U ramsarskim područjima u Srbiji, koji obuhvataju i močvare, živi oko 320 vrsta ptica.
Jedan od tih lokaliteta je i Specijalni rezervat prirode Zasavica, gde se gnezdi 110 od 216 vrsta ptica, koliko je zabeleženo u ovom mestu močvarno-tresetnom kompleksu nadomak Sremske Mitrovice.
Na ovom mestu je aprila 2004, posle sto godina odsustva, ponovo naseljen i evropski dabar, odakle se dalje širio vodama Srbije.
Naredne godine je još 40 jedinki ovog simpatičnog glodara pušteno i u Obedsku baru.
Pored riba, ptica i glodara, močvare širom sveta pružaju utočište i mnogim drugim životinjskim vrstama – od raznih vrsta insekata, preko gmizavaca i punoglavaca, do kopitara i primata.
Tako se u Pantanalu mogu videli brojni majmuni, anakonde, tapiri, ali i jaguar, džinovski mravojed i najveći papagaj na svetu – ara.
Požari koji su pogodili Pantanal, od januara do novembra 2020. godine, uništili su oko 30 odsto živog sveta močvare, što je oko 17 miliona jedinki.
U Sundarbansu – najvećoj šumi mangrove na svetu, u Indiji i Bangladešu i njenim slanim močvarama kod delte reka Gang i Bramaputre, živi i bengalski tigar.
Mangrove su šume sa niskim stablima koja se razvijaju na muljevitim obala tropskih močvara, laguna i zaliva.
U močvarama takođe žive i neki kapitalni primerci životinjskih vrsta, pa je tako aprila 2019. u močvarnom području – Everglejds, u Floridi (SAD) pronađen burmanski piton dugačak više od pet metara.
Treset i privredni značaj
U močvarama se formira treset – naslage poluraspadnutih biljnih ostataka, koji ima i veliki privredni značaj.
U pojedinim zemljama, poput Finske i Irske, koristi se kao gorivo u industriji, elektranama ili za grejanje u domaćinstvima.
Iako ga Međuvladin panel za klimatske promene Ujedinjenih nacija (UN) ne označava tako, pokazalo se da su njegove emisije ugljen-dioksida i drugih gasova sa efektom staklene bašte ipak uporedive sa emisijama fosilnih goriva.
Treset može da dostigne debljinu od osam do devet metara u močvarama koje su nastale u udubljenjima, između 50 i 60 stepena severne geografske širine.
Ponekad od koristi čoveku takođe može biti i isušivanje močvara, jer na takvom tlu uspevaju različite ratarske i povrtarske kulture.
„Isušivanje močvara u poloju reke Irpenj u blizini Kijeva u Ukrajini, grad je dobio bazu za snabdevanje stanovništva povrćem.
„Na mestu nekadašnjih močvara u Kolhidi sada su plantaže agruma i drugih suptropskih kultura“, piše u knjizi Hidrologija profesora Dušana Dukića i Ljiljane Gavrilović.
Talmatologija
Nauka o močvarama se zove talmatologija.
Ovaj termin predstavlja složenicu grčkih reči – talmatos, u prevodu močvara, i logos – nauka.
Proučava močvare kao deo Zemljine površine i geografskog prostora, ali i načine njihovog postanka, osobenosti biljnog pokrivača močvara, hidrološki režim i procese obrazovanja močvarnih tla.
Takođe, zadatak joj je da izučava fizičke procese kretanja vlage u močvarama i procese razmene vlage između močvara i okolne sredine.
Prirodne brane
Kao jedan od razloga zašto su gradovi širom sveta često poplavljeni usled ekstremnih vremenskih neprilika, stručnjaci navode i to što ubrzano nestaju močvare koje služe kao prirodna odbrana.
Močvare i ostala vlažna područja, navode stručnjaci, funkcionišu kao džinovski sunđer koji upija i skladišti višak padavina.
Međutim, veliki problem bi mogao da bude i to što ovi hidrološki objekti nestaju tri puta brže od šuma, kao i činjenica da ih je već 35 odsto nestalo u periodu od 1970. do 2015.
Takođe, problem je i širenje gradova na račun vlažnih područja na koje se mahom gleda kao na pustoš koju treba iskoristiti.
Primer iz neposrednog okruženja je Novi Beograd koji je, počevši od 11. aprila 1948. godine, krenuo da niče na močvarnom tlu.
Tajno oružje protiv klimatskih promena
Pored mnogobrojnih koristi koje Zemlja i čovečanstvo imaju od močvara, one takođe mogu biti i važno alat u borbi protiv klimatskih promena.
„Tresetišta upijaju 30 odsto kopnenog ugljen-dioksida i ublažavaju posledice klimatskih promena, što su samo neke od usluga ekosistema močvara, koje su višestruko veće od, na primer, šumskih ekosistema“, izjavila je Nataša Milojević iz WWF Adrije povodom Međunarodnog dana močvara, prošle godine.
To se dešava zato što močvarne biljke, umesto da se raspadnu i oslobode ugljenik u atmosferu, po umiranju bivaju prekrivene muljem i blatom.
Naučnici tvrde da bi ovakav sistem mogao da bude od izuzetne koristi i usled porasta nivoa mora.
Na primer, kada talasi u priobalnom području gde se nalazi i močvarno tlo, spiraju više slojeve sedimenata, koji potom zatrpavaju materijal bogat ugljenikom i zaključavaju ga ispod muljevitih slojeva.
U ovoj misiji od velike pomoći bi mogle da budu slane močvare na obalama Australije, Kine i Južne Amerike.
Dvostruko više ugljenika uskladištenog u ovim močvarama značilo bi dodatnih pet miliona tona atmosferskog ugljenika „zaglavljenog u blatu“ svake godine – što je jednako uklanjanju više od milion automobila sa ulice.
Rasprostranjenje
Iako ih ima i u tropskih krajevima, močvare najbrže nastaju u umerenom klimatskom pojasu, posebno između 50 i 60 stepena severne geografske širine.
U tim delovima ima dovoljno vlage i toplote koji pogoduju razvitku biljnog sveta močvara.
Najveća vlažna područja nalaze se u Zapadnosibirskoj niziji (Rusija), u slivu reke Amazon (Južna Amerika) i u nizijskim predelima oko zaliva Hadson (Kanada).
Najveće zaštićeno močvarno područje na svetu je Ljanos de Moksos u Boliviji površina veće od 17 miliona hektara.
Follow us on Facebook, or on Twitter @BBCNewsEnts. If you have a story suggestion email [email protected].
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, ali i na X nalogu. Pretplatite se na PDF izdanje lista Danas.
