Zaječar i istorija: Kako su vojni bastioni iz 19. veka postali pašnjaci za stoku

Ukoliko pitate Zaječarce koji istorijski spomenik je simbol njihovog grada, retko ko će odmah pomenuti neki od bastiona iz 19. veka koji ga okružuju.

U vreme kada je Srbija strepela od moći Osmanskog carstva, po brdima oko Zaječara podignuta je mreža od osam kamenih utvrđenja za zaštitu zemlje od mogućeg napada.

„Posle se ispostavilo da je na tu granicu došla Bugarska kao novi neprijatelj“, kaže za BBC na srpskom Nikola Milutinović, istoričar saradnik u istorijskom arhivu „Timočka krajina“ u Zaječaru.

Ali vremenom su utvrđenja ispunila svrhu i ostala napuštena – danas su zarasla u travu i postala mesto za ispašu stoke meštana obližnjih sela.

• Srbija: Šta obeležavamo na Sretenje i zašto je to bitno
• Kratka istorija srpske valute u deset tačaka
• Grčka partizanska „država“ u Titovoj Jugoslaviji

Da ne padnu u potpuni zaborav, obrasli grmljem i rastinjem, pobrinuli su se članovi omladinskog planinarsko-smučarskog društva „Dragan Radosavljević“.

„Zašto ne bismo mogli da ih izvadimo iz tame zaborava na svetlost istorije i da ljude upoznamo sa događajima iznad Zaječara?

„Nisam mogao da dozvolim da tako nešto propada“, kaže za BBC na srpskom 61-godišnji Janko Petrov, nekadašnji član društva i pokretač čitave akcije.

Zahvaljujući naporima članova društva, danas do svakog od utvrđenja vodi obeležena staza.

Višedecnijska izgradnja – od kneževine do kraljevine

Janko Petrov se još kao dete upoznao sa utvrđenjima na Kraljevici, spomen-park šumi i omiljenom izletištu Zaječaraca, na kilometar od centra grada.

Kao i većina Zaječaraca, prvo je odlazio na istočnu tvrđavu gde se igrao i roštiljao, a zimi nedaleko odatle i sankao – ne sluteći kakvu bogatu istoriju krije to zdanje.

Meštani ni tada nisu bili previše zainteresovani za bastione, pa je mladi Petrov uglavnom dobijao nepotpune informacije o tome šta prestavlja tvrđava gde je provodio vreme.

Kada je kao vojno lice otišao u penziju, pridružio se planinarskom društvu „Dragan Radosavljević“ i započeo detaljnije istraživanje.

U istorijskom arhivu u Zaječaru pronašao je vrlo malo pisanih tragova o bastionima jer su, kako kaže, „izgubljeni pri povlačenju srpske vojske tokom Prvog svetskog rata“.

Izgradnja zaječarskih bastiona počinje 1862. godine, za vreme druge vladavine kneza Mihaila Obrenovića.

Pre bastiona, na prostoru istočne Srbije u dolini Timoka postojao je niz šančeva iz Prvog srpskog ustanka.

• Jelisejski sporazum: Kada neprijatelji postanu prijatelji
• Pelivani i slatkiši: Kako su rvači postali poslastičari
• „Države i carstva dolaze i prolaze, ali špijunaža ostaje“

Zaječar je tada bio selo, dok je početkom izgradnje bastiona nazivan varošicom. Postojalo je nekoliko povoda za izgradnju ovih utvrđenja.

„Program vladavine kneza Mihajla ima nekoliko ključnih tačaka, a jedna od njih je rat protiv Osmanskog carstva“, govori istoričar Nikola Milutinović.

Dodaje da je cilj rata bio „oslobođenje balkanskih naroda od Osmanlija“, zbog čega je Kneževina Srbija pokušala da formira balkanski savez.

Godine 1861. donet je Zakon o narodnoj vojsci, što se nije dopalo činovnicima Osmanskog carstva.

Dodatno zatezanje odnosa nastupilo je zbog incidenta između Srba i Turaka na Čukur česmi juna 1862. godine, posle čega je usledilo bombardovanje Beograda.

146 godina istorije dinara u 90 sekundi:

Ovi događaji i političke odluke kneza Mihaila Obrenovića doprinele su početku podizanja bastiona, objašnjava Milutinović.

Obrenović je 1862. godine na mesto ministra vojnog postavio francuskog majora Ipolita Mondena, za vreme čijeg mandata je započeta njihova izgradnja.

„Prvo je nekoliko komisija otišlo na granice tadašnje Kneževine Srbije da izvidi lokacije za izgradnju tih pograničnih utvrđenja i sam Monden je, kako se navodi, obilazio lokacije“, kaže Milutinović.

Izgradnja „jedinstvenog odbrambenog sistema oko varoši“ završena je posle nekoliko decenija za vreme vladavine kralja Aleksandra Obrenovića, stradalog u Majskom prevratu 1903. godine.

Na južnom obodu zaječarske kotline podignute su istočna i zapadna tvrđava, kako ih nazivaju u tom kraju.

Ovi bastioni su Zaječarcima dobro poznati jer se nalaze na njihovom omiljenom izletištu – Kraljevici.

Južnom sistemu odbrane pripada i bastion Parajankul, nedaleko od susednog sela Grljan, dok se u ataru sela Veliki Izvor nalaze se utvrđenja koja su činila istočnu liniju odbrane – Plandište i Šontolovo, poznato i kao Zabela.

Severno od grada, u atarima sela Nikoličevo i Zvezdan, izgrađeni su bastioni na Koilovoj čuki i Vlaškom brdu, kao i Kravarnik – najmlađe utvrđenje na najvišoj nadomorskoj visini od 437 metara.

Iznad ulaza u bastione stoje table sa godinama završetka izgradnje – od 1892. do 1895, a na pojedinim piše ime osobe kojoj je posvećen.

Tako su Šontolovo i Plandište posvećeni junacima Prvog srpskog ustanka – hajduk Veljku Petroviću i Stevanu Sinđeliću, a utvrđenje na istočnoj Kraljevici Tanasku Rajiću, koji je poginuo u Drugom srpskom ustanku.

Zapadna tvrđava je posvećena kralju Aleksandru Obrenoviću, dok je bastion na Koilovoj čuki on navodno posvetio majci, kraljici Nataliji.

Bastioni su tako postali simbol jednog vremena i „žive aktivnosti za oslobođenje Balkana od Osmanlija“, ali i „simbol Zaječara kao pograničnog grada“, smatra Milutinović.

Međutim, svrhu su pronašli tek u Drugom balkanskom ratu 1913. godine, kada je Srbija sa još nekoliko država ratovala protiv Bugarske.

„Neki istoričari su pozitivno ocenili ulogu utvrđenja oko Zaječara jer su sa jedne strane formirali liniju odbrane grada sa juga – istočna i zapadna Kraljevica i Parajankul, a sa druge strane i odbranu grada sa istoka – utvrđenja Šontolovo i Plandište kod sela Veliki Izvor“, govori Milutinović.

Kaže da je tako bugarska vojska odvraćena od napada na toj liniji, čime su bastioni „ispunili veću ulogu“.

Značajniju namenu u Prvom svetskom ratu nisu imali, dok su tokom Drugog navodno korišćeni kao skrovišta partizana i četnika.

Posle Drugog svetskog rata, posmrtni ostaci poginulih sovjetskih vojnika, pre sahrane u spomen kosturnici na zaječarskom groblju, neko vreme su se nalazili u istočnoj tvrđavi na Kraljevici.

U mirnodopskim vremenima koja su usledila, bastioni su služili za vojne vežbe, a navodno su korišćeni i za vreme NATO bombardovanja Jugoslavije.

Potraga za blagom i mesto verskih obreda

Vojna namena zaječarskih bastiona napuštena je početkom 21. veka, ali su neki od njih nastavili da služe za druge aktivnosti.

Na istočnoj tvrđavi na Kraljevici organizovani su razni kulturni događaji i muzički festivali, dok je zapadna tvrđava, kako Petrov navodi, data na korišćenje klubu realnog gađanja.

On kaže i da je kamen, kojim su zidani bastioni u okolini sela Grljana, Metovnice i Nikoličeva, neretko služio meštanima kao materijal za „temelj i gradnju“.

Na travnate površine pored utvrđenja i dalje se izvodi stoka na ispašu, dodaje.

Takođe, tvrdi da su na utvrđenjima Koilova čuka i Kravarnik mnogobrojni tragači za izgubljenim zlatom u Timočkoj krajini „vršili iskopavanja“.

„Nije se rušio sam objekat, već se išlo u dubinu. Jedino što je tlo oštećeno bušenjem i što je nabacan materijal koji niko nije vratio nazad u rupu da bi se to zatrpalo“, dodaje Petrov.

Bastion Parajankul je stanovnicima sela Grljan poslužio i kao mesto verskog obreda.

Nekoliko porodica je zbog učestalog nevremena koje je uništavalo njihove zasade odlučilo da letnju seosku slavu obeleži na utvrđenju, navodi Petrov.

„Rekli su mi da su slavu obeležavali moleći se Bogu da zaštiti njihova imanja“, govori on.

„Svake godine im se priključivalo sve više komšija“.

Entuzijazam planinara čuva bastione od zaborava

Svake godine u proleće, kada vegetacija nabuja, članovi planinarskog društva „Dragan Radosavljević“ izlaze na teren i raščišćavaju prilaz bastionima.

„Svako može da nam se obrati za pomoć ili obilazak“, kaže za BBC na srpskom Milana Stanković, sekretarka društva.

Godinama unazad članovi društva i volonteri organizuju akcije za obnovu sećanja na zaječarske bastione – a neposredni povod za prvi takav poduhvat 2012. godine bila je stogodišnjica Kumanovske bitke u Prvom balkanskom ratu.

Petrov, tada sekretar društva, ostalim članovima je predložio da na „domaćem terenu“ organizuju planinarsku akciju u čast jubileja.

„Trebalo je svetu pokazati šta i kakva je ta Kraljevica, šta su ti bastioni Zaječarcima“, kaže Petrov.

Planinari su tako narednih godina nizom akcija očistili bastione od rastinja, omogućili prilaz, obeležili staze, a na ulaze postavili dvojezične table sa osnovnim informacijama o utvrđenjima.

• Kako je zbog korone planinarenje u Srbiji zamenilo letovanje u inostranstvu
• „Oterali smo strah“: Kako su borci za reke sa Stare planine postali heroji ekološkog bunta u Srbiji
• Žene na selu u Srbiji – od neplaćenih radnica do preduzetnica

„Bitka za zaječarske bastione“, najuspešniji projekat za oživljavanje ovih vojnih utvrđena, ostvaren je 2015. godine, uz finansijsku podršku fondacije „Trag“ i dozvolu Ministarstva odbrane, pod čijom su upravom bastioni.

„Obraćali smo se i lokalnoj samoupravi, Turističkoj organizaciji grada Zaječara, Zavodu za zaštitu spomenika kulture, koji nisu pokazali baš veliko interesovanje“, objašnjava Stanković.

Entuzijazam zbog toga nije splasnuo, pa je naredne godine organizovan i prvi Timočki maraton, po uzoru na najpoznatiji planinarski maraton u Srbiji na Fruškoj gori.

Kontrolne tačke maratona su bile, između ostalih, i bastioni. Maraton se održava svakog drugog vikenda u maju i privlači veliki broj učesnika, ali ove godine je otkazan zbog epidemije korona virusa.

Postoji pet staza maratona i najduža od 68,75 kilometara se podudara sa stazom „Bastionske transverzale“ – narednim projektom planinarskog društva „Dragan Radosavljević“.

„Planinarska transverzala predstavlja jedinstvenu uređenu pešačku ili planinarsku stazu koja povezuje više planinskih vrhova ili drugih mesta od kulturno – istorijskog značaja“, navodi Stanković.

Cilj je, objašnjava Stanković, da se „bastioni približe planinarima, da se napravi jedinstvena i obeležena staza koja će omogućiti građanima Zaječara i okoline da ih obiđu u slobodno vreme i tako upoznaju kraj i istoriju“.

Članove društva najviše brine nedostatak „svesti o značaju ovih građevina“, posebno kod gradskih, ali i državnih institucija.

Tako je 2016. godine Republička direkcija za imovinu oglasila prodaju utvrđenja Kravarnik.

„Sreća te se na poziv za prodaju niko nije javio i pored protesta koji su članovi našeg društva uz podršku građana organizovali ispred gradske kuće“, kaže Stanković.

Kako živi mrki medved sa Tare:

Dodaje da će uprkos svemu nastaviti da se bore za očuvanje i sprečavanje propadanja bastiona, kao i njihovu promociju.

„Naši napori su samo jedan mali korak, za nešto mnogo više potrebna je veća podrška države i institucija“, navodi Stanković.

„Za sada ovo još uvek ostaje na entuzijazmu naše male grupe.“

Istoričar Nikola Milutinović smatra da bastioni još uvek „nisu uspeli da se nametnu kao važno obeležje grada“ i kao „lokalni identitet Zaječaraca“.

Kaže da su u prvi plan došli Feliks Romulijana kod Gamzigrada, spomenici poginulim učesnicima Timočke bune, borcima palim u Narodno-oslobodilačkom ratu i žrtvama fašističkog terora, te takozvani „spomenik Ljubi Didiću“.

„Ova dva bastiona koja su najbliža gradu, na Kraljevici, su najpoznatija, dok za ostale mali broj ljudi zna i ređe ih posećuje.

„Možda njihovo vreme tek treba da dođe“, zaključuje Milutinović.

Pratite nas na Fejsbuku i Tviteru. Ako imate predlog teme za nas, javite se na [email protected]