Apsurd je ne proslavljati Dan ustanka a proslavljati Dan pobede

Poseban značaj proslavi tog dana pridavan je u Sovjetskom Savezu. Rusija, najveća postsovjetska zemlja nastala raspadom Sovjetskog Saveza, već godinama, posebno otkako je Vladimir Putin na čelu zemlje, ima najspektakularniju proslavu Dana pobjede nad fašizmom.

Nije ni čudo, jer je u Drugom svjetskom ratu stradalo preko dvadeset miliona stanovnika (vojnika i civila) ove velike zemlje, što je jedna trećina svih stradalih u ovom najkrvavijem sukobu u istoriji čovječanstva.

Na ruske proslave Dana pobjede nad fašizmom, osobito na vojnu paradu koja se u okviru proslave organizuje na Crvenom trgu u Moskvi, zapadne zemlje su gledale pomalo s podozrenjem – kao na glorifikovanje vojne sile Rusije i doprinosa ruskog naroda u slamanju fašizma.

S druge strane, iz Rusije su stizale primjedbe da zemlje Evropske unije žele da umanje taj doprinos. Ove zemlje, naime, 9. maj proslavljaju i kao Dan Evrope, s težištem upravo na dan kada je 1950. godine pokrenuta inicijativa za stvaranje današnje Evropske unije.

I tako je, što se tiče ruske proslave Dana pobjede nad fašizmom, bilo do ove godine, do tek završene centralne proslave ispred zidina Kremlja. Ovoga puta, mada pod istim nazivom kao i ranijih godina, moglo bi se reći da je to bila proslava „Dana poraza antifašizma“.

Jer, invazijom na Rusije na Ukrajinu, Rusija se poistovjetila s fašističkom Njemačkom i njenom invazijom na Evropu.

S druge strane, i sve što se događa u Ukrajini neodoljivo podsjeća na ono što se događalo u Evropi – na fašizam: masovna zvjerska ubistva, apokaliptična rušenja gradova, neviđenu patnju nedužnog naroda, egzodus stanovništva…

Dan pobjede nad fašizmom obilježen je prigodnim manifestacijama i u državama nastalim raspadom Jugoslavije, mada niti u jednoj od njih taj dan nije državni praznik i neradni dan, za razliku od Jugoslavije, u kojoj je to bio državni praznik i neradni dan. Raspadom Jugoslavije je, inače, umnogome pao zaborav i na veliki obol koji je Jugoslavija dala u pobjedi nad fašizmom (ukupno je oko milion i sedam stotina žitelja ove zemlje, što vojnika što civila, dalo život za slobodu).

Kao što se i očekivalo, najpompeznije se obilježio Dan pobjede nad fašizmom u srpskim prijestolnicama Beogradu i Banjoj Luci.

Istina, ovoga puta je to obilježavanje više ličilo na davanje podrške ruskoj invaziji u Ukrajini. Naravno, marš Besmrtnog puka bio je u prvom planu, a u njemu su učestvovali i ruski ambasadori: Aleksandar Bocan-Harčenko (u Beogradu) i Igor Kalabuhov (u Banjoj Luci).

Fenomen je, zaista, rusofilija koja vlada u „srpskom svetu“ (termin Aleksandra Vulina). Ona je toliko izražena da se čini da se tu ne radi o Srbima rusofilima nego o posrbljenim Rusima.

Nije, prilikom obilježavanja Dana pobjede nad fašizmom, manjkalo ni isticanja „domaćeg“ doprinosa u slamanju fašizma, mada to svakom iole upućenom žitelju Srbije i Republike Srpske zvuči kao farsa.

Naime, već poodavno u Srbiji i Republici Srpskoj je aktuelnim vlastima do narodnooslobodilačke borbe, zvanično uzevši, stalo koliko i do lanjskog snijega. Da to potkrijepimo s nekoliko činjenica.

Srbija je kao Dan ustanka naroda Srbije proslavljala 7. juli 1941. godine.

Naime, tog dana je u Beloj Crkvi održavan tradicionalni seoski vašar, na kojem se u poslijepodnevnim satima pojavila i grupa partizana jedne partizanske čete.

Politički komesar čete Žikica Jovanović Španac je tom prilikom, ispred seoske kafane, ubio dvojicu kvislinških žandarma, nakon neuspjelog pokušaja njihovog razoružavanja.

Kao državni praznik u Srbiji ovaj dan se zadržao i nakon raspada Jugoslavije, sve do jula 2001. godine, kada je ukinut odlukom Vlade Srbije.

Paradoks je (a možda danas više i nije) da je Srpska pravoslavna crkva omogućila da se u porti crkve Sv. Đorđa u Beloj Crkvi podignu spomenici ubijenim žandarmima, jednom 2000, a drugom 2002. godine. Oni su i rehabilitovani sudskom odlukom u Šapcu 2008. godine.

U tome nema ništa čudno. Jer, u Srbiji su sudskim putem i formalno rehabilitovani đeneral Draža Mihailović i desna mu ruka Nikola Kalabić, a već poodavno u isti koš stavljeni su i partizani (antifašisti) i četnici (fašistički kolaboracionisti).

Danas na 7. juli 1941. godine podsjećaju samo dva skromna obilježla: spomen-muzej, koji se nalazi u zgradi u kojoj se nalazila kafana ispred koje se ubistvo desilo te tri spomen-biste (jedna od njih Žikice Jovanovića Španca), koje se nalaze vani ispred zgrade. Danas u Srbiji niti jedan dan iz narodnooslobodilake borbe naroda Srbije nije državni praznik (neradni dan).

Što se tiče odnosa Republike Srpske prema narodnooslobodilačkoj borbi, pogledaćemo to najprije sa aspekta države Bosne i Hercegovine.

Početkom ustanka naroda Bosne i Hercegovine smatra se akcija gerilskih odreda na ustaške posade u Drvaru i okolnim mjestima 27. jula 1941. godine.

U oslobođenom Drvaru je nedugo iza toga formirana drvarska brigada, prva brigada Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije. Drvar je dao je i petnaest narodnih heroja, a i sam grad je odlikovan Ordenom narodnog heroja.

Monumentalni spomenik podignut palim borcima u Drvaru srušen je od strane hrvatske vojske 1996. godine, a nakon što je potpisan Dejtonski mirovni sporazum.

Evo, već 26 godina nakon tog gnusnog čina, samo dotrajale stepenice i prazan postament svjedoče o tome da je na tom mjestu nekada stajao spomenik. I dok spomenik čeka na „vaskrsenje“, u Drvaru je izgrađen spomenik vojsci Republike Srpske.

Paradoksalno je da se u Bosni i Hercegovini, koja je bila poprište pet od ukupno sedam najvećih vojnih operacija (neprijateljskih ofanziva) u Drugom svjetskom ratu na tlu Jugoslavije, danas kao državni praznik (neradni dan) ne proslavlja nekadašnji Dan ustanka naroda Bosne i Hercegovine, a niti jedan drugi dan iz četverogodišnje herojske borbe njenih naroda protiv okupatora.

Istina, u Federaciji Bosne i Hercegovine proslavlja se i neradni je dan Dan državnosti – sjećanje na 25. novembar 1943. godine, kada je na zasjedanju ZAVNOBiH-a donesena odluka da se Bosna i Hercegovina ustanovi kao federalna jedinica u okviru jugoslavenske federacije.

Niti jedan drugi dan iz narodnooslobodilačke borbe nije praznik u ovom entitetu. Paradoksalno je i da je Dan pobjede nad fašizmom praznik i neradni dan u Republici Srpskoj a da takođe niti jedan dan iz narodnooslobodilačke borbe (pogotovo ne onaj kada se narod digao na ustanak) nije entitetski praznik.

Za razliku od Srbije i Bosne i Hercegovine, u ostale četiri države nastale raspadom Jugoslavije narodnooslobodilačka borba naroda Jugoslavije nije pala u zapećak.

U njima se i danas njeguje sjećanje na početak oružanog ustanka u ovim državama. Taj dan je državni praznik i neradni je dan. A i spomen-obilježja na taj dan se i danas masovno posjećuju i mjesto su gdje se s pijetetom odaje počast žrtvama fašističkog terora.

U Crnoj Gori se do 2005. godine 13. juli proslavljao kao Dan ustanka. Tog dana 1941. godine su, naime, gerilski odredi napali i razoružali italijanske posade u Virpazaru (na obali Skadarskog jezera) i još nekim mjestima. U tome je učestvovalo viče od trideset hiljada ustanika i po tome je to bio najveći ustanak u porobljenoj Evropi 1941. godine.

Od 2005. godine 13. juli se proslavlja kao Dan državnosti – kao sjećanje na Berlinski kongres 1878. godine, kada je 13. jula te godine priznata nezavisnost Knjaževine Crne Gore, ali istovremeno i kao sjećanje na 13. juli 1941. godine. Spomenik u Virpazaru, koji je podignut u znak sjećanja na 13. juli 1941. godine, i dan-danas, kao i ranije, za Crnogorce ima posebnu vrijednost u istorijskom i arhitektonskom smislu.

Kao Dan ustanka naroda Slovenije proslavljao se 22. juli 1941. godine, dan kada je jedna manja ilegalna partizanska grupa izvela oružanu akciju protiv okupatorskih saradnika kod sela Tacen (u blizini Ljubljane). Spomenik slovenačkim palim borcima (u obliku kamenog mlinskog kola), koji je podignut u Tacenu, i danas je zorno podsjećanje na početak ustanka naroda Slovenije protiv okupatora.

Poslije raspada Jugoslavije Slovenci su 1991. godine ukinuli proslavu Dana ustanka naroda Slovenije, ali se nisu odrekli sjećanja na borbu protiv okupatora pa su ustanovili novi državni praznik – Dan otpora protiv okupatora. Za datum su izabrali 27. april 1941. godine, kada je u Ljubljani osnovana Oslobodilačka fronta Slovenije i čiji se dan osnivanja inače ranije proslavljao kao republički praznik.

Dan ustanka naroda Hrvatske obilježavao je godišnjicu oružane akcije ličkih gerilski odreda na žandarmeriju u selu Srb (u jugoistočnom dijelu Like) 27. jula 1941. godine. Nesporno je da su veliki uticaj na ustanak u Srbu imali prethodni učestali ustaški zločini nad srpskim stanovništvom ovog kraja: teror, masovne internacije, paljevine ognjišta i masovna ubijanja – čak djece, žena i starijih osoba.

Nesporno je, međutim, i to da su se ustanici ponašali osvetoljubivo i takođe vršili zločine, i takođe nad djecom, ženama i starijim osobama. U znak sjećanja na 27. juli 1941. godine, u Srbu je podignut spomenik, koji su 1995. godine porušili pripadnici hrvatske vojske.

Šesnaest godina nakon toga spomenik je ipak obnovljen – visok je 15,5 m. Već od 1991. godine u Hrvatskoj se 27. juli 1941. godine ne proslavlja kao državni praznik, ali se umjesto njega proslavlja 22. juni 1941. godine, a to je dan kada je u blizini Siska formiran Prvi sisački partizanski odred.

Danom ustanka naroda Makedonije obilježava se godišnjica napada Prilepskog partizanskog odreda na bugarsku policijsku stanicu, zatvor i telefonsku centralu u Prilepu 11. oktobra 1941. godine, čime je otpočeo masovan oružani ustanak protiv fašističke Njemačke te bugarske i italijansko-albanske okupacije.

Prilep s pravom slovi kao izrazito revolucionaran grad: u toku rata njen svaki treći žitelj bio je učesnik narodnooslobodilačke borbe. Petnaestorica su odlikovana Ordenom narodnog heroja, a i sam grad je nosilac tog ordena.

U Prilepu se nalazi i spomenik posvećen borbi naroda Makedonije protiv fašizma. Makedonija je jedina država nastala raspadom bivše nam domovine koja je zadržala autentično sjećanje na Dan ustanka naroda Makedonije. I danas je 11. oktobar Dan ustanka naroda Makedonije i državni je praznik.

U Jugoslaviji su se od 1945. pa do 1990. godine s radošču proslavljali praznici koji su podsjećali na značajne događaje četverogodišnje herojske borbe protiv okupatora.

Nakon toga su, početkom devedesetih godina prošlog stoljeća, na scenu – posebno u nekim dijelovima Jugoslavije – stupili „domaći“ fašisti, ljudi koji su imali iste simbole kao i njihovi prethodnici, ljudi koji su imali iste pretenzije na osvajanje tuđih teritorija, na masovna ubijanja dugih i drugačijih, na koncentracione logore… sve ono što fašizam nosi. Ipak, nadati se da će se u budućnosti povratiti sjaj sada zatamnjene revolucionarne prošlosti naroda s jugoslavenskog prostora.

Autor je građevinski inženjer i diplomirani ekonomista