Već danima su učenici i profesori Filološke gimnazije u Beogradu izvrgnuti napadima sa svih strana kako jednom svojom nedavno objavljenom publikacijom tobože omalovažavaju ljude sa juga Srbije.
Spočitava im se da se podsmevaju tom dijalektu, pa se čak iznose tvrdnje kako je taj „južni dijalekat“ zapravo potpuno ravnopravan sa, kako mnogi vele, „beogradskim“ srpskim jezikom.
Kao neko ko se godinama bavi (osim političkim i istorijskim temama) književnošću, prevodilaštvom ali i jezikom esperantom (objavio sam više radova o ovom jeziku i njegovoj književnosti) smatram se u određenoj meri kompetentnim da se osvrnem na ovaj slučaj.
Ne postoji nikakav beogradski, novosadski ili niški srpski jezik.
Postoji standardizovani srpski književni jezik sa jasno utvrđenim gramatičkim pravilima. I brojni dijalekti dakako.
Strogo lingvistički, svaki dijalekat jeste jezik ali kako postoje brojni, uvek se jedan – i to onaj kojim govori najveći deo populacije u jednoj zemlji – standardizuje i uzdiže na pijedestal književnog jezika.
Na tom i takvom standardnom jeziku vrše se zvanična opštenja (državni organi, sudovi, mediji, škole) ali u najvećem broj slučajeva i književno-umetničko stvaranje (mada je u književnosti kao carstvu slobode dozvoljena i neretko korišćena upotreba određenih dijalekata).
Isto tako standardnom jeziku se podučavaju đaci u školama, drugim rečima standardni jezik je svuda u svetu pa naravno i kod nas jezik obrazovanih ljudi.
Standard podrazumeva pravilnu upotrebu normiranih gramatičkih pravila ali i akcentuaciju, što kod dijalekata nije slučaj.
Dijalekti su kao i svaki jezik nastajali spontano, ali bez čvršće uspostavljenih pravila tako da se ne samo pojedine lekseme nego i sintaksičke konstrukcije razlikuju od jednog do drugog grada ili sela, od jednog do drugog čoveka.
Dijalekti su dakle u potpunosti lišeni korektivne asistencije lingvističke nauke koja proučava ne samo leksemsko-semantičke valence, već pre svega zakonitosti razvojnog duha nekog jezika.
Ona odbacuje neuke jezičke konstrukcije koje se protive tom duhu.
Svi narodi sveta imaju jedan standardni jezik uz koegzistiranje i mnogobrojnih dijalekata.
Tako je i u našem slučaju.
Dijalekte svakako treba čuvati kao deo jezičko-kulturne baštine jedne zemlje i jednog naroda.
Dijalekatska istorija nam ponekad pokazuje mnogo više od istorijskih dokumenata.
Za razliku od njih, ona se ne može krivotvoriti (može se samo svesno pogrešno interpretirati, što se dešava obično prilikom političke upotrebe!), ona pouzdano ume da svedoči o prošlosti jednog naroda odnosno delova istog naroda.
Mnogi pisci kod nas pišu na određenom dijalektu, što neretko izaziva simpatije, a ne porugu.
Nije potrebno posebno navoditi primere književnih dela Bore Stankovića nekada, ili u naše vreme pisca Ivana Ivanovića (npr. sjajan roman „Arizani“ napisan upravo na „južnom“ srpskom dijalektu).
I sâm sam napisao nekoliko priča na banatskom, „lalinskom“ dijalektu. Osetio sam to kao dug zavičaju.
Ali priznati dijalekte sa nepravilnim gramatičkim oblicima, sa lokalnom semantikom i lokalnom ponekad i arhaičnom semantičkom valencom, kao ravnopravan jezik sa standardnim književnim jezikom u javnom saobraćaju, potpuno je neprihvatljivo jer bi se time postavilo pitanje potrebe za standardnim jezikom.
A to bi sa svoje strane stvorilo jezički, još više semantički haos. Nekakve jezičke norme mora biti!
Čvrsto verujem da u Vranju, Nišu, Pirotu, Leskovcu, Babušnici i drugde na jugu Srbije, nastavnici svoje đake ne uče da je pravilno reći: „Idem iz Leskovac“ umesto: „Idem iz Leskovca.“
Jer iz duha srpskog jezika (ne iz nametnutih pravila nekoga „odozgo“) proizlazi sedam padežnih oblika.
Baš kao što je iz razvojnog duha staroslovenskog jezika proishodila jedna retka specifičnost: osim jednine i množine u tom jeziku postojala je još i dvojina.
Dakle, zadatak lingvističke nauke i gramatičara sastoji se u tome ne da bilo šta nameću, već da „ozakone“ ono što jezik kao živ fenomen svojim evolucionim procesima donosi.
Verujem da se na jugu Srbije i u javnom životu koristi književni jezik sa svim pravilima koja su propisana gramatikom srpskoga jezika.
Uostalom i mediji na jugu Srbije pišu i govore standardnim književnim jezikom.
Ta pravila nisu deo nikakve „beogradizacije“ kako se to neuko ponekad tvrdi na jugu Srbije čak i od pojedinih intelektualaca.
Ona su naučno utemeljena već skoro dvovekovnim izučavanjima našeg jezika.
„Teorije“ koje su se nedavno – upravo u listu Danas – čule o tome da „ako je Vuk Karadžić narečje svog sela uzeo za srpski književni jezik, onda i mi sa juga Srbije imamo to isto pravo“, pokazuje elementarno lingvističko neznanje: naime, Vukovo narečje je ijekavskog, dok je današnji standardni srpski jezik ekavskog izgovora.
Ovaj potonji izgovor nije „nametnut“ ni od koga, već se vremenom ustalio kao najfrekventniji govor srpske populacije, iz Vojvodine se u XIX veku preneo prvo na Šumadiju, a potom i na najveći deo zapadne Srbije (premda se npr. u Užicu ili Čačku još ponekad može čuti i ijekavski izgovor).
Da zaključim: dijalektima se niko ne sme podsmevati zbog pogrešne upotrebe gramatičkih oblika, jer oni predstavljaju jezičko blago jednog društva, jednog naroda, te stoga moraju biti očuvani. Ali govornike dijalekta obavezno treba učiti pravilnom jezičkom izrazu koji je normiran u formi standardnog, književnog jezika. Jer to je zapravo njihov (a ne nečiji tuđ!) jezik.
Autor je publicista
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, ali i na X nalogu. Pretplatite se na PDF izdanje lista Danas.
