Ćosićevska predstava u Pranjanima

U Pranjanima su se okupili predstavnici državnog vrha Srbije sa sve odlazećim ambasadorom SAD, Skatom, radi obeležavanja operacije spašavanja savezničkih pilota septembra 1944. godine sa teritorije pod kontrolom pripadnika JVuO, tj. četnika.

Jedan od najvažnijih dokumenata koji svedoče o operacijama spašavanja savezničkih pilota sa teritorije Jugoslavije je „Istraživački izveštaj br. 128“ Tomasa Matersona, izdat od strane Koledža Ratnog vazduhoplovstva SAD, aprila 1977. godine. U ovom izveštaju su prikazani podaci vezani za broj savezničkih pilota koji su spašeni od strane Jedinice za spašavanje avijatičara – ACRU.

U aktivnosti ove jedinice spadala je i operacija Halijard, avgust-decembar 1944. godine, tokom koje je sa teritorije pod kontrolom četnika spašeno 343 američka i osam britanskih pilota, kao i 66 drugih lica (str. 33). U istom dokumentu (str. 36) se navodi da je sa teritorije pod kontrolom partizana, odnosno Narodnooslobodilačke vojske, uz pomoć ACRU spašeno 2.000 avijatičara, od ukupno 5.718 sa teritorija Rumunije, Jugoslavije, Francuske, Albanije, Čehoslovačke, Italije, Grčke, Turske, Bugarske, Švajcarske, Španije itd.

Dakle, tokom delovanja ACRU uz pomoć partizana spašeno je oko 35% od ukupnog broja avijatičara, a sa jugoslovenske teritorije 83% od ukupno spašenih avijatičara. Autor napominje da čak i nije moguće utvrditi konačan broj avijatičara spašenih uz pomoć partizana jer su operacije ACRU bile izvođene i u okviru redovnih operacija snabdevanja partizanskih jedinica.

Naime, od sredine 1944. godine bilo je ukupno 125 savezničkih vojnih lica aktivnih na teritoriji pod kontrolom partizana, a nijedan na teritoriji pod kontrolom JVuO, a sve radi koordinacije vojnih dejstava i pružanja pomoći jedinicama NOVJ.

U izveštaju je dat i opis odnosa četnika i partizana prema avijatičarima. Tako se navodi svedočenje američkog pilota koji kaže da su partizani „bili spremni dati deset njihovih života kako bi ga spasili“. Isto tako se navodi i da je Draža Mihailović ekstremno prijateljski raspoložen prema Amerikancima, da pruža mali otpor Nemcima, da su njegovi prvi neprijatelji partizani, da ne želi da preda avijatičare partizanima radi spašavanja i da prikazuje oborene avijatičare kao predstavnike zvaničnih savezničkih misija.

Pored navedenih podataka u izveštaju je dat i opis opštih okolnosti, političkih i vojnih, u kojima se odvijala saradnja između SAD, Velike Britanije, SSSR-a i partizana i četnika, te odnosa saveznika prema ovim pokretima. Autor ukazuje da sve do 1943. godine Narodnooslobodilačka vojska nije imala ozbiljniju podršku od strane saveznika uključujući i SSSR, te da je sva podrška bila usmerena na Jugoslovensku vojsku u otadžbini. Međutim ovaj odnos se menja u korist partizana u drugoj polovini 1943. godine, pre svega od strane Britanaca, a potom i Sovjetskog saveza, dok je odnos SAD bio sve do kraja uzdržan sa političkog aspekta, ali uz punu vojnu pomoć NOVJ.

Kontekst je bitno promenjen avgusta 1944. godine kada je Kralj Petar II pozvao sve pripadnike Jugoslovenske vojske u otadžbini da pristupe Narodnooslobodilačkoj vojsci. Mihailović je ovo naređenje odbio, s tim što nije jasno koliko je od ukupno procenjenih manje od 15.000 pripadnika JvuO u Srbiji leta 1944. godine pristupilo NOVJ, a koliko je ostalo lojalno Mihailoviću te se potom ujedinilo u Srpski dobrovoljački korpus sa nedićevcima i ljotićevcima.

Izveštaj ne obrađuje širi kontekst koordiniranih vojnih operacija sprovedenih 1944. godine, ipak bitno je imati u vidu da je iskrcavanje saveznika u Normandiji počelo 6. juna 1944. godine, a operacija sovjetskih jedinica Bagration 22. juna iste godine. U sklopu ovih napora, na jugoslovenskom ratištu je pokrenuta vojna operacija Narodnooslobodilačke vojske „Bitka za Srbiju“ prodorom iz Bosne i Crne Gore u Srbiju, još početkom 1944. godine i ključnim dejstvima tokom avgusta i septembra te godine.

Cilj ove operacije je bio da se preseče koridor snabdevanja i povlačenja nemačkih jedinica iz Grčke, te njihovo konsolidovanje i spajanje sa jedinicama u Mađarskoj i Austriji. Ova operacija je kulminirala oslobođenjem Beograda 20.10.1944. godine i proterivanjem nacista, nedićevaca, ljotićevaca, otpadnika iz JvuO i ruskih nacionalista koji su operisali u beogradskom zaleđu na prostoru Srema, te uspostavljanjem Sremskog fronta.

Tokom navedenog događaja u Pranjanima, Bitka za Srbiju i Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije nisu ni pomenuti, a partizani su strpani u nacionalni okvir Srba, uz pokušaj nacionalne monopolizacije Narodnooslobodilačke borbe i antifašizma, isključenjem svih drugih naroda, pre svega Hrvata, što je neistinito i uvredljivo za sve pripadnike ovog pokreta koji je bio nadnacionalni, a u čemu je bila i njegova osnovna snaga i prednost u odnosu na JVuO.

Obeležavanje događaja od pre 75 godina u Pranjanima, umesto objektivnog sagledavanja odnosa između Srbije i SAD, te obnavljanja sećanja na antifašiste i fašiste kako u srpskom, tako i u američkom društvu, uz isticanje teze da ideološke podele nisu nacionalne, već lične, pretvorilo se u jednu utilitarističku ćosićevsku predstavu kratkog daha u američko-srpskoj režiji.

Autor je advokat