Pre 75 godina, po završetku Drugog svetskog rata, 31. jula 1945. godine, Skupština izaslanika naroda Vojvodine donela je dve suštinske odluke: o proglašenju Autonomne Vojvodine i o „priključenju Autonomne Vojvodine Federalnoj Srbiji“, te ih uputila Trećem zasedanju AVNOJ-a.
Dana 10. avgusta 1945. na Trećem zasedanju AVNOJ-a, (koji je potom prerastao u Privremenu skupštinu Demokratske Federativne Jugoslavije) predsedavajući dr Ivan Ribar je objavio: „… da je Antifašističko veće narodnog oslobođenja Jugoslavije prihvatio odluku Prve skupštine izaslanika naroda Vojvodine o priključenju Autonomne Pokrajine Vojvodine federalnoj Srbiji“.
Dana 1. septembra 1945. g. Predsedništvo Narodne skupštine Srbije donelo je „Zakon o ustanovljenju (kao da ona već nije bila ustanovljena !? – nap. DJ) i ustrojstvu Autonomne Pokrajine Vojvodine“ kojim je Srbija prihvatila autonomiju Vojvodine i njeno priključenje.
Skupština izaslanika naroda Vojvodine nastojala je da po svom nazivu i sastavu odrazi višenacionalni sastav Vojvodine za razliku od Velike narodne skupštine Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Bačkoj, Banatu i Baranji, na kojoj je odluku o priključenju Srbiji 1918. godine donelo svega 41 % stanovnika slovenskog porekla, dok su ostalih 59 %, Mađari, Nemci i Rumuni bili izuzeti – a 76 % poslanika činili su Srbi (na 29 % stanovnika).
Poput skupštine iz 1918. godine, ni skupština iz 1945. g. nije definisala ni postavila posebne uslove i garancije svoje autonomije iako je takvih prethodnih zahteva iz Vojvodine bilo, ali su oni i u samoj Vojvodini odbijeni.
U pogledu redosleda odlučivanja, valja istaći da je inicijalnu odluku o sopstvenoj autonomiji, a potom i priključenju, donela Vojvodina, zatim je to potvrdio najviši organ Jugoslavije, a potom prihvatila i Srbija. Bio je to svojevrsni istorijski ugovor.
Kako je do ovoga došlo i kako je Vojvodina stekla pravo na sticanje i samoproglašenje svoje autonomije?
Da li je to bila komunističko- partijska konstrukcija nametnuta Srbiji da bi je oslabila?
Centralistička Jugoslavija bila je neuspešna i omražena do te mere da je aprila 1941. propala za šest dana.
Ponovno stvaranje jedne nove Jugoslavije bilo je moguće jedino na konceptu federacije kao garanta ravnopravnosti.
Tako je Nova Jugoslavija, kao federativna država, najavljena, na primer, još 1936. godine Titovim pismom za Srbiju.
Svi oni koji su se u tzv. Staroj Jugoslaviji osećali podređeni i eksploatisani, a Vojvodina je bila najeksploatisanija istorijska pokrajina, ne bi se angažovali za ponavljanje starog te bez federalizma kao sredstva i cilja, Nova Jugoslavija ne bi bila moguća.
Tako je tokom antifašističke borbe za oslobođenje Jugoslavije pod vođstvom KPJ i Titovih partizana, federalna struktura buduće države začeta i izrastala od dole, na osnovu federalno izgrađene strukture partizanske vojne, vojno komandne i partijske strukture po pojedinim istorijskim pokrajinama i zemljama – što je bio slučaj i sa Vojvodinom.
Buduće federalne jedinice, kao nosioci antifašističkog i narodnooslobodilačkog rata, bile su podređene i koordinirane iz centralnog vojnog i patrtijsko-političkog vrha.
Do formalne političke institucionalizacije ovakvog stanja na terenu, sa ustanovljenim i rastućim federalnim jedinicama, došlo je odlukom Drugog zasedanja AVNOJ-a u Jajcu 29. novembra 1943. godine, čime je utemeljena Nova federalna Jugoslavija koju su činile: Srbija, Hrvatska, Slovenija, Makedonija, Crna Gora i Bosna i Hercegovina.
Šta je bilo sa Vojvodinom?
Upravo tokom te 1943. godine, Vojvodina je doživela pravu obnovu i zalet. U 1942. godini, PK KPJ za Vojvodinu je praktično bio uništen.
Novembra 1942. Žarko Zrenjanin, politički sekretar PK, bio je provaljen i ubijen (poznat je i po stavu o Vojvodini kao budućoj federalnoj članici).
Svetozar Marković Toza, organizacioni sekretar PK, ubijen je februara 1943. Međutim, januara 1943. g. Pokrajinski komitet je obnovljen (sekretar Jovan Veselinov).
U proleće, usled naraslog broja boraca, formirane su tri Vojvođanske brigade. Poseban uspeh bio je oslobađanje Srebrnice.
Operativni štab NOV i POV za Vojvodinu sastao se sa vrhovnim komandantom, Titom, u blizini Kladnja.
Operativni štab je preimenovan u Glavni štab, a od Vojvođanskih brigada formirana je poznata Šesnaesta vojvođanska divizija.
Zatim, Titoje razrešio pitanje sukoba, odnosno teritorijalnog razgraničenja između komunista Hrvatske (koji su pretendovali na Srem do Zemuna) i Vojvodine – podelom Srema.
Time je zaokružen prostor Vojvodine. Između različitih pokrajinskih organa i centralnih organa, ostvarivani su neposredni kontakti: PK KPJ sa CK KPJ, Glavni štab NOV i POV sa Vrhovnim štabom NOV i POJ, PK SKOJ-a za Vojvodinu, sa CK SKOJ, itd.
Bez posredovanja bilo kog drugog organa, bilo koje druge jedinice, npr. Srbije.
Dakle, tokom 1943. g. Vojvodina se na terenu konstituisala, i nadalje u praksi funkcionisala kao samostalna jedinica poput drugih jedinica novog federativnog sistema.
Činjenica je da je Vojvodina iz Drugog svetskog rata 1945. godine izašla sa sopstvenim organima vojne i civilne vlasti koji nisu bili podređeni organima vlasti Srbije već Jugoslavije, kao i sa sopstvenom teritorijom koja istorijski nije pripadala Srbiji.
Pravo na autonomiju Vojvodina nije stekla za „zelenim stolom“. Vojvodina je prethodno faktički ostvarila autonomiju.
Izborila se za nju.
Pravo na autonomnost Vojvodina je platila krvlju i kostima svojih boraca i žrtvama svojih građana.
Ta autonomnost mogla je biti ostvarena i u formi federalne jedinice Jugoslavije proklamovane na AVNOJ-u 1943 – bilo je i razočarenja što to nije bilo tako, Vojvodina je mogla biti i autonomna pokrajina Jugoslavije ali je ostvarena 31. jula 1945. g. kao autonomna pokrajina priključena Srbiji.
I u ovoj varijanti, potvrđuje se samostalno stečeni politički subjektivitet Vojvodine i njegovo unutrašnje utemeljenje a uz spoljašnje priznanje koje je usledilo proizilazi pravo građana da odlučuju o sebi.
Ovo pravo može se gaziti, ali se ne može oduzeti. Istorijske činjenice ne mogu se izbrisati.
Nema tih Miloševića, Koštunica, Tadića, Vučića i inih koji mogu negirati istorijsku zasnovanost i pravo na autonomiju građana Vojvodine.
Doduše mogu, ali po cenu da to bude istorijski i pravni falsifikat poput sadašnjeg Ustava Republike Srbije, iz čije odredbe čl. 182 proizilazi da je Vojvodina osnovana Ustavom iz 2006. godine (dakle, da je administrativna, a ne istorijska pokrajina), te da se (kao takva) može i ukinuti!
Autonomna Vojvodina nije nastala na tlu Srbije, već se kao formiran autonomni politički subjekt njoj priključila, te u nju unela sopstvenu teritoriju koja istorijski nije pripadala Srbiji.
Ovaj „miraz“ nije mali.
Sa oko 2.500 km2. površina Vojvodine je veća od Crne Gore sa 13.800 km2. približna Sloveniji sa 20.250 km2. i Makedoniji od 25.700 km2.
Ovim priključenjem Srbija nije oslabljena, već uvećana i ojačana.
Na kraju, Vojvodino, čestitam ti 75-godišnjicu! A vi, građani Vojvodine, bez obzira gde ste rođeni i odakle ste i kada došli, onda kada se setite i ako se setite da onaj ko ne želi sobom da upravlja ne zaslužuje da drugi to čine bolje od njega – prionite Vojvodini.
Iz interesa, ali i iz dostojanstva. Vojvodina vas čeka. Pravo na nju je neotuđivo i nepotrošivo.
Autor je član predsedništva Vojvođanskog kluba, Novi Sad
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, ali i na X nalogu. Pretplatite se na PDF izdanje lista Danas.
