Da li usvajanje istopolnog braka može da ugrozi tradicionalni brak?

Ova institucija i danas ima svoje važne elemente, zbog čega država ima poseban interes da pitanje braka zakonski i uredi. Danas je brak u Srbiji otvorena institucija za sve društvene grupe od kojih izuzetak predstavlja samo jedna. Ovu društvenu grupu predstavljaju istopolni partneri koji pored svoje želje i slobodne volje da stupe u takvu zajednicu, nemaju takvu mogućnost i gde su vrata zakona za njih zatvorena. Pitanje je, zašto?

Argument: Tako je oduvek bilo!

Protivnici uključivanja istopolnih partnera u instituciju braka, kao argument najčešće ističu ideju da je brak između muškarca i žene star hiljadama godina i da je takav oduvek bio, kao i da bi svaka nova promena ugrozila samu instituciju. Svaka njegova dalja promena bi samo dodatno oslabila brak koji trpi puno izazova u savremenom dobu.

Međutim, kroz istoriju, brak nije predstavljao slobodnu zajednicu ljubavi dva partnera, već se nekada smatrao i aranžmanom od strane roditelja para na osnovu političkih, verskih, finansijskih i drugih interesa. Ugovoreni brakovi su bili jako česti širom sveta sve do kraja 18. veka, a u brojnim društvima prisutna su i do današnjeg dana.

Položaj žene u ranijim brakovima je bio izuzetno problematičan. Brak je pre svega bio institucija muške dominacije i potčinjavanja žena.

Ulaskom u brak žene su gubile brojna prava, nisu imale pravnu ni poslovnu sposobnost, nisu mogla da zaključuju pravne poslove, niti da se samostalno pojavljuje pred sudom. Određene pravne tradicije koje vuku korene u anglosaksonskom pravu imale su vekovne zakone (coverture laws) gde je oženjenog muškarca i udatu ženu država tretirala kao jedno pravno lice kojim dominiraju muškarci.

U srpskoj pravnoj tradiciji je situacija bila slična. Tako je, prema Srpskom građanskom zakoniku, koji je na teritoriji Srbije važio još od 1844. godine, a koji je ukinut tek 1946. godine, udata žena u pogledu svoje opšte poslovne sposobnosti bila izjednačena s maloletnicima. Njen pravni položaj bio je takav da je u potpunosti bila potčinjena mužu.

Ukidanje ovakvih odnosa u bračnoj zajednici i načina ulaska u brak tokom prošlih vekova nisu bili samo površne promene. Nove promene su pre ojačale, a ne oslabile, samu institucija braka. Brak zasnovan na ravnopravnosti partnera a ne na dominaciji i potčinjavanju doveo je samo do razvoja kvaliteta porodičnog odnosa i dostojanstva njegovih članova.

Ko sve može da stupa u brak?

Brak je osnovno ljudsko pravo priznato međunarodnim i domaćim instrumentima o ljudskim pravima. Međutim, važno je napomenuti da pravo na sklapanje braka nije apsolutno i može biti podložno ograničenjima. Ova ograničenja su obično namenjena zaštiti javne bezbednosti, zdravlja, morala ili prava i slobode drugih.

U našem Porodičnom zakonu ova ograničenja prava predstavljaju izuzetke koji se odnose na nemogućnost sklapanja braka koji predstavljaju: srodnički odnosi koji se zabranjuju usled posebnih bioloških rizika i socijalnih obzira koja utiču na porodičnu dinamiku odnosa, kao i brak za maloletna lica i lica nesposobna za rasuđivanje, gde zakon štiti ovu grupaciju zbog potencijalnih rizika od eksploatacije, zlostavljanja ili prinude. Za sva ostala lica ulazak u brak je moguć. Izuzetak od pravila su istopolni partneri.

Ograničenja prava na brak drugim grupacijama

Otvorenost braka u odnosu na pojedince koji u njega mogu da stupe je novijeg datuma. Pored LGBT+ zajednice koja trpi ograničenja i danas, kroz istoriju postojale su i mnoge druge grupacije koje su bile u sličnom položaju. Zabrana međurasnih brakova, istorijski poznata kao zakoni o zabrani mešanja (miscegenation laws), bila je rasprostranjena u različitim zemljama i regionima u različitim periodima istorije.

Ovi zakoni su bili zasnovani na diskriminatorskim uverenjima i društvenim normama koje su nastojale da održe rasnu segregaciju i podrže dominaciju određenih rasnih ili etničkih grupa. Koncept rasne čistoće bio je centralni za opravdanje zakona o zabrani mešanja.

Neka društva su verovala da bi mešanje rasa dovelo do razvodnjavanja ili degradacije određenih rasnih ili etničkih grupa. Takvi zakoni su postojali u Nemačkoj za vreme Hitlera gde je postojala zabrana stupanja u brak između Nemaca i Jevreja. Još je poraznija činjenica da su takvi zakoni postojali u demokratskoj Americi sve do 1967. godine, kada je Vrhovni sud doneo odluku u slučaju Laving protiv Virdžinije, gde je Ričard Laving prethodno osuđen na godnu dana zatvora u državi Viržiniji, zbog braka sa suprugom „crne rase“.

Pored rasnih ili etničkih ograničenja postojala su i ograničenja u odnosu na pripadnost religiji. Takve zabrane je poznavao i stari Srpski građanski zakonik iz 1844. koji je zabranjivao brak između hrišćana i nehrišćana.

Diskriminacija prema LGBT populaciji

Duboko u 20. veku mnoge države osuđivale su intimnost istopolnih parova kao nemoralnu, a homoseksualnost je tretirana kao bolest. Intimnost LGBT+ parova ostala je krimnalizovana u mnogim državama. Takvim osobama bilo je zabranjeno zaposlenje u većini državnih institucija, isključivani su iz vojne službe, bili izuzeti iz imigracionih zakona, maltretirani od strane policije i bili ometani u svojim pravima na udruživanje. Tokom većeg dela 20. veka, homoseksualnost se takođe tretirala kao bolest.

Istopolna seksualna aktivnost je istorijski kriminalizovana pod zakonima o sodomiji koji su se uglavnom odnosili na zabranu i ograničavanje homoseksualnih odnosa. Evropski sud za ljudska prava doneo je 1981. godine odluku od presudnog značaja u slučaju Dudgeon protiv Ujedinjenog Kraljevstva, utvrdivši da zakoni Severne Irske koji kriminalizuju istopolne odnose, predstavljaju kršenje prava na privatnost prema Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima.

U Srbiji (SRJ) je homoseksualnost dekriminalizovana 1994. godine, a u SAD tek 2003. odlukom Vrhovnog suda u predmetu Lorens protiv Teksasa. Sve ovo govori da je tretman koji je LGBT+ populacija imala, bio duboko diskriminatorski, a pripadnicima LGBT+ zajednice je kolektivno nanošena patnja i poniženje.

Da li usvajanje LGBT braka može da ugrozi tradicionalni brak?

Jedan od ključnih argumenata protiv regulisanja prava LGBT+ zajednice jeste tvrdnja protivnika da bi legalizacija istopolnih brakova mogla naškoditi instituciji braka, jer bi navodno dovela do smanjenja broja brakova između osoba suprotnog pola. Međutim, ovaj argument se zasniva na pogrešnom tumačenju procesa donošenja odluka o braku i roditeljstvu kod parova suprotnog pola.

Brak je životno važna odluka koja uključuje duboko lično samodefinisanje. Kroz brak se bira partner za život na osnovu niza ličnih, romantičnih i praktičnih razmatranja. Zato je neopravdano i nerealno pretpostaviti da bi par suprotnog pola odlučio da se ne venča jednostavno zato što to mogu učiniti istopolni parovi. Ništa u dosadašnjim argumentima protivnika istopolnih brakova, ne pruža osnovu za zaključak da bi legalizacija istopolnog braka uzrokovala bilo kakve štetne posledice.

LGBT+ osobe ne žele da devalviraju instituciju braka uključivanjem istopolne zajednice u njegov pravni okvir. Naprotiv, one traže pravo na brak iz poštovanja prema toj instituciji i potrebe za privilegijama i odgovornostima koje brak sa sobom nosi. Sadašnjim stanjem, istopolnim parovima je uskraćeno niz beneficija koje država pruža za partnere kroz brak. Posebno u kontekstu dugogodišnjeg neprihvatanja njihovih odnosa, poricanje prava na istopolne brakove nanosi ozbiljnu i dugotrajnu štetu LGBT+ parovima. Dalja negacija služi za nastavak ponižavanja i marginalizaciju LGBT+ osoba, lišavajući ih pre svega osnovnog dostojanstva da uživaju punu ravnopravnost u očima zakona, baš kao što to čini danas većinski deo društva.

Autor je projektni menadžer Komiteta pravnika za ljudska prava – YUCOM

Stavovi autora u rubrici Dijalog ne odražavaju nužno uređivačku politiku Danasa.