Istraživanje o kineskim kompanijama u Srbiji: Zašto se sumnja na prostituciju i ko šalje SMS poruke maloletnicama u Zrenjaninu?

Prema podacima Nacionalne službe za zapošljavanje, u 2021. godine je izdato 7.637 radnih dozvola kineskim državljanima. Međutim, tačan broj kineskih i drugih azijskih radnika nije poznat zato što stotine njih radi bez radne dozvole. Posebno zabrinjava i to što nadležni organi Srbije tolerišu trgovinu ljudima u svrhu radne eksploatacije, kao što je to bio slučaj sa vijetnamskim radnicima koji su radili ili još uvek rade na izgradnji buduće fabrike guma u Zrenjaninu.

Uprkos ovlašćenju da vrše inspekcijski nadzor, nadležni organi u suštini ne reaguju na nehumane uslove u kojima žive i rade vijetnamski radnici u Zrenjaninu, odnosno kineski radnici u Boru. Ćutanje organa javne vlasti je primetno i u slučaju pisanja domaćih medija da su među kineskim radnicima zastupljeni i politički osuđenici koji se šalju u inostranstvo na prinudni rad radi umanjenja zatvorske kazne. Radno okruženje u kome se aktivno krše radna i ljudska prava predstavlja izazov i za domaće radnike zaposlene u kineskim firmama da će uprkos zakonodavstvu biti tretirani na isti način kao kineski.

Za razliku od kineskih preduzetnika koji su se u Srbiju doselili devedesetih godina prošlog veka i donekle integrisali u lokalnu zajednicu, nove kineske zajednice žive daleko od očiju javnosti, uglavnom blizu udaljenih gradilišta na kojima rade. To nije slučaj sa relativno bogatom kineskom menadžerskom klasom koja živi u rezidencijalnim četvrtima ili hotelima. Bez obzira na status kineskih radnika ili rukovodilaca, opšti utisak domicilnog stanovništva u mestima gde su najveći kineski projekti jeste da kineski radnici i njihovi poslodavci ne žele da se integrišu u lokalnu zajednicu. Postoje izuzeci od ovo pravila, budući da deca kineskih menadžera zaposlenih u Železari Smederevo idu u lokalne škole, tj. integrisani su u obrazovni sistem.

Potencijalno objašnjenje za slabu integraciju jeste to da kineski radnici borave u Srbiji na određeno vreme i da će se vratiti u Kinu kad obave posao i kad im isteknu ugovori. Ipak, velike razmere kineskih projekata ukazuju na to da će kompanije i radnici iz Kine biti prisutni u Srbiji na duže staze, što može uticati na postojeće društvene i međuljudske odnose. Na primer, u selu Ečka blizu Zrenjanina, u kojem živi oko 4.000 stanovnika srpskog i rumunskog porekla, u izgradnji je stambeni kompleks sa sportskim centrom i menzom za oko 2.500 kineskih radnika. Meštani Zrenjanina okvalifikovali su ovakvu vrstu transformacije kao „demografsku bombu“ pošto postoji rizik da se naruše postojeći međuetnički odnosi. Takođe, postoji bojazan da kineski projekti, poput fabrike guma Linglong u Zrenjaninu, nisu namenjeni zapošljavanju domaćih, nego kineskih radnika budući da je vlada izmenila zakonodavstvo kako bi kineskim radnicima omogućila da žive i rade u Srbiji do pet godina.

Niz incidenata, sumnje na seksualno uznemiravanje

Kineski radnici se opažaju kao potencijalna pretnja po društvo usled sumnje da se radi o zatvorenicima, ali i zbog neprimerenog ponašanja usled nepoznavanja zakona i običaja države u koju dolaze. U poslednje tri godine, zabeleženi su saobraćajni i međuetnički incidenti, kao i niz incidenata u vezi sa seksualnim uznemiravanjem. U Zrenjaninu su deljeni flajeri maloletnim devojkama kojima se nudio posao u fabrici Linglong, što je kod roditelja izazvalo strah da se devojčice vrbuju za prostituciju. Maloletne devojke su dobijale i SMS poruke sa oglašenim radnim mestima u fabrici Linglong uz obećane neuobičajene naknade, kao što su ajfoni ili brendirane torbe za žene. To je dodatno učvrstilo uverenje da se radi o oglasima za pružanje seksualnih usluga i pokrenulo diskusiju o tome kako su lični brojevi telefona domaćih operatera bili dostupni pošiljaocima.

Slična pojava primećena je u selu Metovnica, kod Bora, gde je nekoliko radnika Ziđina prilazilo devojkama i tražilo seksualne usluge. Usled negativne reakcije medija i javnosti, radnici Ziđina deportovani su u Kinu, čime se izbegla policijska istraga i krivično gonjenje. Lokalno stanovništvo se žali da nadležni organi najčešće ne odgovaraju na incidente u koje su umešani državljani Kine ili nastoje da ih zataškaju zbog čega se osećaju nezaštićeno i prepušteno samima sebi.

Nema komunikacije, investitori „ublažavaju“ fudbalom, sadnjom drveća i studijskim posetama

Nešto što je kritično za ublažavanje rizika od tenzija između dve grupe jeste komunikacija, međutim, ona gotovo da ne postoji. Razlog tome nije samo jezička barijera, već strateška odluka da se komunikacija između kineskih kompanija i lokalnog stanovništva i njihovih udruženja odvija isključivo preko i uz prisustvo državnih organa ili vladajuće stranke i njenih mesnih poverenika. Ukoliko do direktnih susreta predstavnika kompanije i građana dođe, kineski rukovodioci vole da istaknu da za svoje postupke uživaju punu podršku srpske vlade. Iz tog razloga, građani Srbije osećaju da su kompanije iz Kine privilegovane, te da se njihovo rukovodstvo ponaša kao da su „vlasnici svega“ ne mareći za životnu sredinu i kvalitet života građana. Takvo ponašanje je, prema mišljenju mnogih građana Srbije, omogućila servilnost države i činjenje brojnih ustupaka na račun građana i lokalnih zajednica.

Vlada Srbije je učinila sve da oblikuje zakone po meri investitora, te dozvolila kineskim kompanijama da nekažnjeno krše domaće propise, što je izazvalo ogromno nezadovoljstvo građana prema lokalnim vlastima, kineskim investitorima, ali i doseljeničkom stanovništvu. Pokušaj lokalnog stanovništva da se suprotstavi degradaciji životne sredine i kršenju vladavine prava naišao je na veliki otpor izvršne vlasti budući da je vlada Srbije spremna da pruži punu političku podršku kineskim projektima i uguši kritike. Lokalni aktivisti se često optužuju preko provladinih medija i organizacija, kao i društvenih mreža, da su rasisti, ksenofobični ili da žele da zatvore kineske fabrike u Srbiji i tako hiljade domaćih radnika i njihovih porodica dovedu na rub egzistencije.

Kineski investitori pokušali su ublaže rastuće nezadovoljstvo i senzibilišu javnost na veće kinesko prisustvo kroz sponzorstvo nacionalne fudbalske lige Srbije, sadnju drveća oko centralnog gradskog jezera u Zrenjaninu, organizovanje kulturnih manifestacija radi promocije kineske kulture i tradicije ili besplatnih časova jezika za srednjoškolce u Smederevu, kao i studijskih poseta Kini za novinare i aktiviste. S obzirom na finansijsku moć kompanije, lokalno stanovništvo i ekološki aktivisti ocenili su da „osvajanje srca i umova“ građana Srbije na ovakav način nije dovoljno i da pokazuje nedostatak interesovanja kineskih kompanija da ulože u dugoročan razvoj lokalnih zajednica i zaštitu životne sredine.

Autorka je viša istraživačica Beogradskog centra za bezbednosnu politiku