Podsetnik na bezbroj tvrdnji o broju žrtava u Jasenovcu, izrečenih poslednjih osam decenija: Ko je ovde lud, odnosno revizionista?

Stoga i ja, iz straha da ne upadnem u tamu istorije, reših da se uključim u diskusiju. Ono što sledi ne predstavlja moje mišljenje već je to podsetnik na bezbroj tvrdnji o broju žrtava izrečenih poslednjih osam decenija… Jednom rečju: igra brojevima.

Moje spisanije se objavljuje na godišnjicu organizovanja prvog logora u nizu u kompleksu koncentracionog logora Jasenovac – (22)23. avgusta 1941.

Poznato je da Kraljevina Jugoslavije nije izvršila popis stanovništva 1941. godine. Ta država izračunala je svoju površinu u kvadratni kilometar. Kad je reč o površini Nezavisne Države Hrvatske, treba pomenuti sledeće procene: nemačka o 98.572 km2 i dve hrvatske o 115.133 km2 i 102.196 km2.

I procene broja stanovnika su različite: nemačka (6.300.000 – „Obaveštenje Ministarstva spoljnih poslova Rajha od 21. maja 1941. nemačkim ambasadama, poslanstvima i opunomoćenicima o podeli teritorije Kraljevine Jugoslavije“ – Zbornik dokumenata NOR-a, XII/1, Beograd, 1973, str. 138-140) i hrvatska (6.996.729 – „Hrvatski narod“, 19. 5. 1941). Prema nemačkim procenama, Srba je bilo 1.925.000, a prema hrvatskim 1.848.400 osoba.

Treća grupa procena potiče iz SPC: Srba je u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj bilo 2.403.998 („Glasnik Srpske pravoslavne crkve“, 4, Beograd, 1946, 53). Ima, međutim, i tvrdnji da je to broj Srba po popisu iz 1931. godine.

Broj stradalih Srba

U memorandumu Sinoda Srpske pravoslavne crkve sačinjenog za vojnoupravnog komandanta Srbije generala Vilhelma fon Šredera navedeno je da je stradalo oko 180.000 Srba – Vojni arhiv, fond NDH, 87-26/1.

U izveštaju pripadnika ustaške obaveštajne službe iz Beograda od 30. jula 1941. godine piše da je među stanovnicima toga grada kružio spisak sa imenima oko 285.000 žrtava stradalih u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj – Vojni arhiv, fond NDH, 362-6/2. U Glasniku Srpske pravoslavne crkve, broj 4 od 1. aprila 1946, na strani 53, stoji da je samo tokom 1941. i 1942. godine ubijeno 800.000 Srba.

Teško je utvrditi kada su partizani prvi put govorili o zločinima u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Zna se da u Biltenu Glavnog štaba narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije, od 8. septembra 1941, na prvoj strani piše: „Stotine hiljada Srba: žena, djece i staraca poginulo je pod nožem Pavelićeve ustaške bande.“

Josip Broz Tito 4. aprila 1942. godine iz Foče obaveštava Izvršni komitet Kominterne da je Ante Pavelić u „Jasenovac bacio više od 10.000 najboljih sinova Hrvatske“ dodavši da ustaše priznaju da su od početka svoje vlasti „ubile do pet stotina hiljada ljudi, većinom Srba“ – Josip Broz Tito, Sabrana djela, tom IX, str. 187. Dva meseca kasnije, Ivo Lola Ribar izveštava Josipa Broza da je pobijeno 500.000 ljudi. – Zbornik NOR-a, tom II/5, str. 169.

Nekoliko službenih procena:

Komunistička vlast posle pobede u građanskom ratu nikada iskreno nije želela da utvrdi broj ratnih žrtava. U javnost je plasirano nekoliko službenih procena:

General Mitar Bakić, sekretar Predsedništva vlade, pominje 1.685.000 žrtava – Politika, 20. avgust 1945, str. 1.

U elaboratu „Ljudske i materijalne žrtve Jugoslavije u ratnom naporu 1941-1945“ objavljen je broj 1.706.000 ljudskih žrtava. – Elaborat…, Beograd, 1947, str. 5.

Bogoljub Kočović (Srbin) izračunao je da su ratni gubici oko 1.014.000 – Bogoljub Kočović, Žrtve Drugog svetskog rata u Jugoslaviji, Pariz, 1965, str. 29.

Vladimir Žerjavić (Hrvat) objavio je svoj proračun: 1.027.000 žrtava – Vladimir Žerjavić, Gubici stanovništva Jugoslavije u drugom svjetskom ratu, Zagreb, 1989, str. 122.

Prema procenama Komisije za popis ratnih žrtava 1964. godine, Jugoslavija je izgubila između 1.016.000 i 1.056.000 stanovnika.

Jasenovac najsporniji

Jedno od najspornijih pitanja u jugoslovenskoj, hrvatskoj i srpskoj istoriografiji jeste broj žrtava sistema koncentracionog logora Jasenovac. Na hrvatskoj strani objavljeno je znatno više radova o toj državi i Jasenovcu. Na srpskoj strani samo jedan školovani istoričar se bavio konkretno Jasenovcem – Radomir Bulatović.

Kad je reč o broju žrtava, kod savremenih hrvatskih istoričara preovladava rasprava o brojci između 83.145 do nešto više od 120.000 žrtava. Oni temelje svoje tvrdnje na popisu ratnih žrtava koji je godinama radi Javna ustanova Spomen-područje Jasenovac.

Na srpskoj strani decenijama se forsira tvrdnja da je pobijeno najmanje 700.000 zatočenika Srba mada neki pominju i 1.400.000. Istovremeno, istoričari izbegavaju svaku argumentovanu raspravu braneći se tvrdnjama da je sve to utvrđeno već 1945. godine… Muzej žrtava genocida iz Beograda ima popis od oko 89.000 žrtava

Zvanične tvrdnje i nedostatak podataka

Nije utvrđeno kog datuma (21, 22. ili 23. avgusta 1941) su u logor Krapje ušli prvi zatočenici. Nije utvrđeno koliko je ljudi prošlo kroz logorske kapije. Nije istraženo koliko je zatočenika pobeglo sa raznih lokacija, na primer sa takozvanih ekonomija i u drugim okolnostima. Nije istraženo koliko je zatočenika razmenjeno za pripadnike hrvatske i nemačke oružane sile. Nije istraženo koliko je zatočenika, milošću neke ustaške instance, bilo oslobođeno iz logora.

Nije istraženo koliko je zatočenika bilo oslobođeno iz logora posle intervencije iz Beograda, od strane vlade Milana Nedića i nemačkih visokih oficira. Nije utvrđeno da li je neka od partizanskih ili četničkih jedinica sprečila sprovođenje uhapšenika u logor. Nije utvrđeno koliko je logoraša preživelo masakr 22. aprila 1945. godine. Nije utvrđeno kada su ustaše napustile logor i selo Jasenovac. Nije utvrđeno ni koliko je bilo ukupno žrtava.

– Jasenovački logor – Iskazi zatočenika koji su pobjegli iz logora, Izdanje Propagandnog otsjeka AVNOJ, 1942, str. 22: 200.000-300.000 žrtava.

– Dokumenti ustaškog terora – Koncentracioni logori, 1944: 800.000 žrtava.

– Politika, 5. maj 1945, str. 1: 800.000 žrtava.

– Politika, 6. jun 1945, str. 1: 900.000 žrtava.

– Zločini u logoru Jasenovac, Zagreb, 1946, str. 42: oko „500-600.000 žrtava“.

– Gojko Jokić, Spomen-područje Jasenovac, Jasenovac-Beograd, 1981, str. 13: 700.000 žrtava.

I enciklopedije pune različitih brojeva

Enciklopedije uglavnom donose naučno-popularne odrednice pisane za širi čitalački krug. Kad je reč o obimu zločina u Nezavisnoj Državi, u enciklopedijama su navođene različite procena o jasenovačkim žrtvama.

U Enciklopediji Holokausta, objavljenoj pod znakom izraelskog Memorijalnog centra Jad Vašem, na strani 280, u odrednici „Jasenovac“ stoji da je u pomenutom logoru stradalo 600.000 zatočenika.

U digitalnoj verziji Enciklopedije Holokausta (https://encyclopedia.ushmm.org), objavljenoj pod znakom američkog Memorijalnog muzeja Holokausta u NJujorku, u odrednici Jasenovac stoji da je stradalo između 77.000 i 104.000 zatočenika.

U Enciklopediji genocida koju je priredio Izrael Čarni pod znakom Instituta za holokaust i genocid iz Jerusalima, na strani 635 stoji da je stradalo oko 400.000 Srba, Jevreja i Roma.

U digitalnoj verziji izdanja Enciklopedije logora i getoa 1933-1945, objavljenoj pod znakom Memorijalnog muzeja Holokausta u Vašingtonu, na strani 81 navedeno je da je u logoru Ciglana stradalo oko 57.000 hiljada zatočenika.

U Lexicon des Holocaust autora Wolfganga Benza objavljenom 2002. godine u Berlinu, navedeno je više brojeva žrtava ali autor odrednice (Holm Zundhausen) prihvata tvrdnje o 85.000 žrtava.

– Enciklopedija leksikografskog zavoda, Zagreb, 1958, str. 649: „500-600 tisuća“ žrtava.

– Opća enciklopedija, Zagreb, 1959: 250.000 žrtava.

– Enciklopedija Jugoslavije, Zagreb, 1960, str. 467: 700.000 žrtava.

– Enciklopedija leksikografskog zavoda, Zagreb, 1966, str. 264: „nekoliko stotina tisuća“ žrtava.

– Enciklopedija Jugoslavije, Zagreb, 1971: 600.000 žrtava.

– Vojna enciklopedija, Beograd, 1972, str. 31: „preko 600.000“ žrtava.

– Enciklopedija hrvatske povijesti i kulture, Zagreb, 1982: „više desetina tisuća“.

– U digitalnoj verziji Hrvatske enciklopedije, Zagreb, pod odrednicom Koncentracijski logori, stoji da je ubijeno između 70.000 i 100.000 zatočenika.

– Enciklopedija srpskog naroda, Beograd, 2006: na više strana objavljeni su različiti podaci a poslednji je broj 982.680 žrtava (strana 443.

Srpski istoričari o jasenovačkim žrtavama

– Lazo M. Kostich, Holocaust in the Independent State of Croatia, Chicago, 1981, str. 5: 1.000.000 žrtava.

– Radomir Bulatović, Koncentracioni logor Jasenovac, Sarajevo, 1990, str. 413: 1.110.929 žrtava.

– Radovan Samardžić, Ideje za srpsku istoriju, Beograd, 1989, str. 258: više od milion žrtava.

Milorad Ekmečić, Dugo kretanje između klanja i oranja, Beograd, 2019, str. 374 i 451: u NDH je stradalo oko 750.000.

– Momčilo Diklić, Srpsko pitanje u Hrvatskoj 1941-1950, Beograd, 2004, str. 49: oko 700.000.

– Dejan Lučić i Dragoljub R. Živojinović, Varvarstvo u ime Hristovo, Beograd, 1988, str. 669 (citiraju nekadašnjeg logoraša Lazara Jankova): 840.000.

– Veselin Đuretić, „Kosovo i Metohiju ne možemo osloboditi uz pomoć otimača“, Srpska slobodarska misao, br. 99, Zemun, 2015, str. 293-300: više od milion žrtava.

– Mira Radojević, „Jasenovac, logor smrti (1941-1945), Jasenovac, Beograd, 2017, str. 85: (citira Zločini u logoru Jasenovac) 500.000-600.000 žrtava.

– Antun Miletić, Ubijeni u koncentracionom logoru Jasenovac, Jagodina, 2011, str. 9: donja granica 146.000 žrtava.

Autor je istoričar, specijalizovan za istoriju SPC, proučavanje genocida i Holokausta

Stavovi autora u rubrici Dijalog ne odražavaju nužno uređivačku politiku Danasa.

Troje istoričara bez procene broja

– Branko Petranović, Istorija Jugoslavije 1918-1988, Beograd, 1988 i Srbija u Drugom svetskom ratu 1939-1945, Beograd, 1992.

– Smilja Avramov, Genocid u Jugoslaviji u svetlosti međunarodnog prava, Beograd, 1992;

– Vasilije Đ. Krestić, „O genocidnosti hrvatske politike“, Jasenovac, Beograd, 2017;

Jasenovački zatočenici

Nekolicina zatočenika Jasenovca ostavilo je pisane tragove o tom logoru. Da bi naveo šta je ko rekao o broju žrtava trebalo bi znatno više vremena. Umesto toga nudim za čitanje dve knjige: Dušan Nikodijević, Jasenovac između broja i žrtve – Prilog proučavanju broja žrtava u sistemu koncentracionog logora Jasenovac, Beograd, 2019; Jasenovački logor – Saslušanja srpskih izbeglica (priredio Veljko Đurić Mišina), Beograd, 2020.