Fahrudin Kladničanin, Foto: Medija centar Beograd
Bio je četvrtak, 5. mart 1942. godine kad su nemački policajci, vojnici i albanska žandarmerija otpočeli istrebljenje novopazarskih Jevreja iz prostora stare turske kasarne i konjušnice koja se nalazila uz kulu Motrilju, današnji simbol Novog Pazara.
Celokupna zajednica sefardskih Jevreja potomaka prognanih iz Španije i Portugalije, koji su početkom sedamnaestog veka došli u Novi Pazar, izgladnelo, žedno, poniženo, opljačkano, sprovedeno je kroz centar grada, konjskim zapregama do Raške, vozom do Kosovske Mitrovice i specijalnim zakovanim vagonima na konačno odredište – logor Sajmište.
Stradali su uglavnom u smrtonosnom ubici kamionu / dušegupki / Gaswagen – koji ih je prevozio do već iskopane rake u Jajincima. Na tom mestu završena je životna priča šezdeset i jedne porodice novopazarskih Jevreja.
JUDE: Represija prema Jevrejima otpočela je odmah po pristizanju Nemaca. Oni su već prvih dana po svom dolasku otpočeli s konfiskacijom kuća, zgrada i pokućstva. Krajem aprila 1941. godine, Ortskomanda ograničila je kretanje Jevreja u gradu, odredila im ulice kojima se mogu kretati, kao i radnje u kojima mogu kupovati životne namirnice. Sve radnje u njihovom vlasništvu morale su biti obeležene natpisom Judisches Geschaft, dok su na levoj ruci morali nositi žutu traku sa natpisom Jude.
Bili su uglavnom trgovci, zanatlije, učitelji, bankari. Imali su više desetina dućana na različitim lokacijama u gradu. U užem centu grada i danas postoji nekoliko zgrada koje su nekad bile njihovo vlasništvo. Hapšenje je otpočelo 2. marta 1942. godine, na dan velikog praznika Purima i završeno je za nekoliko sati. Dva dana su boravili zarobljeni i trećeg dana, na očigled lokalnog stanovništva, odvedeni zauvek, čime je završeno tristogodišnje postojanje novopazarskih Jevreja. Sadija Vučelj, nana mog prijatelja i Nezir Kladničanin, moj deda, svedoci su atmosfere užasa koja je tog četvrtka zavladala čaršijom.
Zaprežna kola, puna dece, žena i muškaraca prošla su centrom grada pod oružanom pratnjom nemačkih vojnika i albanskih žandarma, govorio je moj deda, dok mu je majka preko oči stavljala šake da prekrije pogled od užasa kojem kao svedoci oboje prisustvuju. Sadija Vučelj, mnogo godina posle, seća se i dalje Sumbulika Konfrontija, čiji su preci iz Kastilje, poznatog Jevrejina i jednog od najuglednijih novopazaraca tog vremena, koji je često nosio kipu i imao pajot – loknice, a koji je umro nekoliko godina pre nemačke okupacije. NJegova supruga Sunha Baruh, sin Avram, Aron, Cadik i ćerke Mikica i Rašela žrtve su holokausta.
KOMŠIJE KOJIH NEMA: Novopazarsko Jevrejsko groblje smešteno je u naselju Potok i danas predstavlja poslednje tragove nepokretnog kulturnog nasleđa jevrejske zajednice. Za vreme nemačke okupacije služilo je za smeštaj konja i bilo je tako uzrpirano i dobrim delom ruinirano. Decenijama je groblje opstajalo devastirano, jednim delom služilo je za parking prostor. Nadgrobni spomenici bili su zarasli u travu, pokriveni zemljom i deponijama smeća koje se godinama skupljalo. Skupština opština Novi Pazar proglasila je u septembru 1989. godine Jevrejsko groblje za kuturno dobro. O životu naših Jevreja mlađe generacije nemaju saznanja, dok se sporadično o pričama o multikulturalnoj čaršiji provuče po koja reč o Jevrejima – tek uzgred. Odnos prema mrtvima i grobljima pokazuje i odraz duha jedne zajednice.
Iz tog razloga Akademska inicijativa Forum 10 je 2017. godine organizovala projekciju dokumentarnog filma Zapis o grblju, čifutskoj ćupriji i komšijama kojih nema, posvećenog stradanju Jevreja, a projekcija je priređena za građane, lokalne vlasti i međunarodne predstavnike. Tom prilikom je Alona Fišer Kam, ambasadorka Izraela sa kolegama iz još nekoliko ambasada i gradonačelnikom Novog Pazara posetila Jevrejsko groblje. Prvi put nakon Drugog svetskog rata delegacija lokalne vlasti našla se pred zapuštenim i ruiniranim grobljem.
Događaj koji smo tada organizovali bio je izuzetno osetljiv i to iz razloga što je prvi put u jednoj izarazito muslimanskoj sredini došao ambasador Izraela. Vrlo brzo nakon ove posete otpočeo je proces izvođenja radova na restauraciji groblja u saradnji lokalnih i republičkih institucija. Obnovljeni su nadgrobni spomenici, izgrađena kompletna ograda, nova kapija, osvetljenje, mali amfiteatar i spomen ploča. Na ovaj način živi ljudi vratili su dostojanstvo mrtvima.
Na ovogodišnji, Svetski dan mira koji se obeležio 21. septembra, održan je Javni čas istorije na obnovljenom Jevrejskom groblju u organizaciji Akademske inicijative Forum 10. Od gradskog muzeja Ras krenuo je mimohod na kojem se stotinak učenika iz osnovnih i srednjih škola, desetine prosvetnih radnika, akademska zajednica, te zainteresovanih građana, građanskih aktivista i predstavnika medija, predvođenih Nihatom Biševcem, gradonačelnikom Novog Pazara, i Ankeom Konrad, ambasadorkom Savezne Republike Nemačke u Srbiji, uputilo prema Jevrejskom groblju.
NIKAD VIŠE: Mladi su po prvi put imali priliku da sudeluju u predavanju koje je posvećeno životu i postojanju jevrejske zajednice u Novom Pazaru. Bila je to prilika da se podsetimo dramatičnih trenutaka iz marta 1942. godine kad su naši Jevreji odvedeni u smrt. Posle osamdeset godina građani Novog Pazara odali su poštu svojim stradalim komšijama Jevrejima.
Govoreći o značaju suočavanja sa prošlošću, ambasadorka je istakla sledeće: „Nemačka je prošla kroz dugotrajan proces suočavanja sa istorijom i žrtvama tokom dva svetska rata. Uspeli smo da probudimo razumevanje za sopstvenu ulogu u istoriji, da shvatimo kako je došlo do nje i došli do dubokog uverenja koje glasi – Nikada više“. Rađanje nacizma u Nemačkoj koji je porodio holokaust i smrt više od šest miliona Jevreja, Roma i drugih nepodobnih ljudskih bića promenilo je svet. Tako je zanavek promenjen i životni prostor Novog Pazara, koji bi, da je kojim slučajem ostala da živi sefardska zajednca, danas po svemu bio oaza multikulturalizma.
Sutradan nakon ovog događaja, ispred Tehničke škole u gradu sreo sam dve učenice koje su me prepoznale, jer su bile na Javnom času. NJihova reakcija bila je neočekivana, pričali su mi o impresijama sa časa, pa čak i tome kako su sa roditeljima razgovarali o stradanju Jevreja. Nastavnik istorije, koji ih je doveo, dodelio im je domaći zadatak – da pripreme prezentaciju na času istorije i ostale učenike u odeljenskoj zajednici upoznaju sa temom: stradanje naših komšija Jevreja.
Tražile su od mene materijal, knjige i sve što im može pomoći u pripremi njihove prezentacije. To je produkt domino efekta koji se postiže kad se u maloj zajednici iniciraju potisnute, ali jako važne teme. Prethodnih godina u srednjim i osnovnim školama dokumentarni film o stradanju Jevreja pogledalo je oko četiri stotine učenika. Svaka diskusija nakon projekcije filma bazira se na tri ključna pojma koja je i Aleksandar Kraus iz Saveza antifašista Srbije istakao, obraćajući se učesnicima Javnog časa istorije, a to su: manjina, antisemitizam i antifašizam.
U jednom razgovoru Ramiz Crnišanin, ugledni sandžački političar iz jugoslovenske epohe, rekao mi je da smo se kao zajednica obrukali prema Jevrejima, groblje smo zapustili i ni jednu ploču koja bi podsećala na njihovo postojanje nismo u gradu postavili. Nije dočekao obnovu i uređenje Jevrejskog groblja, ali je svojim pričom, iskrenošću i energijom koju je imao definitivno uticao da se to uradi. Izvesno je da mlađa i svestranija generacija dobrih ljudi koji žive u Novom Pazaru neće dozvoliti večnu senku zaborava nad svojim komšijama kojih više nema.
Autor je programski koordinator Akadmske inicijative „Forum 10“
Stavovi autora u rubrici Dijalog ne odražavaju nužno uređivačku politiku Danasa.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, ali i na X nalogu. Pretplatite se na PDF izdanje lista Danas.
