Jugoslovenstvo je palo sa Vukovarom

Trenutak koji je proizveo tektonske promene u stvarnosti, a sa tim i u idejama i mišljenju, predstavlja objekat promišljanja i sećanja. Sećanje na taj događaj nije zaobišao i države naslednice Jugoslavije, unutar akademskih zajednica i političkih krugova se i dalje govori o „kraju istorije“, iako je 1989. zaobišla Jugoslaviju i nije predstavljala prekretnicu za jugoslovensku istoriju.

Iz naše perspektive 1991. godina je bila naša nulta tačka, novi početak u političkom i idejnom smislu. U tom smislu, ,,kraj istorije“ na ovim prostorima predstavlja rušenje i pad Vukovara 1991, to je prekretnica nakon koje su ideje jugoslovenstva, zajedništva i socijalizma nestale. Pojam i ideja jugoslovenstva obesmišljena je i iskrivljena u trenutku kada su tenkovi JNA u savezu sa četničkim „paravojnim“ formacijama, uz beogradske ruže i zastave Jugoslavije, krenule auto-putem „Bratstva i jedinstva“ da ruše multietnički i radnički grad. Jugoslavija je nestala u trenutku kad je Jugosloven ubijen u ime jugoslovenstva.

Trenutak kad su petokrake zajedno sa četničkom kokardom išle u napad označava promenu paradigme i načina mišljenja nakon 18. novembra. U simboličkom prostoru odigrala se ključna transformacija jer su stare kategorije i pojmovi izmenjeni u skladu sa nacionalističkom paradigmom.

Na osnovu toga smatram da je pad Vukovara označio prekretnicu u političkom i idejnom smislu. Biti Jugosloven posle toga bilo je nemoguće i nezamislivo.

Nakon toga, poslednji udarac dotadašnjim idejama i pojmovima počinje postepenom rehabilitacijom kolaboracionista i kvislinga, a završava se ukidanjem razlike između partizana i četnika (i ustaša) u ime nacionalnog pomirenja. Izgubivši svoju moralnu komponentu antifašizam biva pojam unutar kojeg je moguće ubrizgati drugačiji sadržaj od pređašnjeg.

Stoga je razumljivo „vaskrsnuće“ bivšeg kvislinga Milana Nedića u „srpsku majku“ uporedo sa ponovnim rađanjem četničkog vojvode u uniformi antifašista. U znak zahvalnosti ulica u Kragujevcu dobila ime po Draži Mihailoviću, u znak sećanja na „oslobođenje“ Vukovara okačena spomen-ploča novosadskom komandantu Mladenu Bratiću, a u svetlu postojećih odnosa postavljen tenk ispred stadiona Crvene zvezde.

Čitajući navedenim redom političko sećanje u Srbiji se može očitati na ovaj način: Četnički antifašisti legitimno su uništili grad od uporišta ustaša, stoga treba da se sećamo „oslobođenja Vukovara“ i u tom pogledu postavljamo spomen-ploču komandantu koji je vodio napad, ali i postavljamo tenk u svetlu postojećih i budućih odnosa.

U Hrvatskoj se na mestu antifašističke borbe uspostavio mit o Domovinskom ratu, o borbi između dobra i zla koja neprestano iziskuje žrtvovanje, dok se toj borbi kraj ne nazire. Nacionalizmi pothranjujući se međusobno osnažuju postojeće političke strukture i uspostavljaju badem oko stečenih privilegija.

Mit o Domovinskom ratu nemoguć je bez dve osnovne komponente: srbočetnika i (anti)jugoslovenstva. Totalitarna logika nacionalizma učitala je pojam „srbočetni“‘ koji ukida razliku između Srbina i četnika, s jedne strane, a jugoslovenstvo i Jugoslaviju utapa u dominanti antitotalitarni diskurs u Evropi, s druge strane. Shvativši bit dominantnog diskursa o totalitarizmu i nastojeći da ga poveže sa Domovinskim ratom, hrvatska predsednica na Danu sećanja na žrtve svih totalitarnih i autoritarnih režima izjavila: „Osuđujem velikosrpski totalitarizam i agresiju… i ustaški i komunistički režim.“

U duhu svojih političkih saveznika iz Srbije prećutkuje rehabilitaciju ustaša, a Jugoslaviju proglašava totalitarnom i tamnicom hrvatskog nacionalnog bića. Upravo simbiozom ,,totalitarne Jugoslavije“ i „srbočetnika“ konstruiše se savremeni hrvatski „antitotalitarni“ i „antifašistički“ identitet, koji je u svojoj biti antijugoslovenski i antiantifašistički.

Hrvatsko-srpski nacionalistički antitotalitarizam svojom totalitarnom logikom briše razliku između fašista i antifašista, ovladava pojmom „antifašizam“ ukidanjem moralne komponente i uspostavlja dva, na prvi pogled, suprotstavljena narativa o ratu. Prekrajajući istorijske činjenice političke elite u Srbiji i Hrvatskoj zloupotrebljavaju pojam antifašizam i održavaju dominante narative, a samim tim i svoje privilegije i političku moć.

Domaći Fukujama bi pad Vukovara i pobedu nacionalizma nazvao krajem jugoslovenstva. Pojmovi i javni diskurs odražavaju postojeće odnose moći i stvarnost. Demistifikacijom postojećih odnosa moći i rekonstrukcijom dominantnih narativa može se zaključiti da je reč o trijumfu ustaško-četničkog savezništva koje je proglasilo kraj istorije, u našoj verziji, kraj jugoslovenstva i zajedničkog života. Baš od te tačke zajednički život grade građanske inicijative koje afirmišu antifašizam u izvornom značenju otpora nasilju.

Na tragu njihova angažmana verujem da je upotrebom postojećih simbola i njihovim postavljanjem na pravo mesto moguće artikulisati alternativu i povratiti sadržaj idejama antifašizma i zajedništva. Trebalo bi ispred makete tenka zapaliti sveće i položiti cveće žrtvama Vukovara, a isto to uraditi i u Ulici Draže Mihailovića u znaku sećanja na žrtve kvislinga i kolaboracionista.

Takvim perfomativnim činovima se unosi drugačiji smisao u nametnutu simboliku i zauzima javni prostor koji je kontaminiran nacionalizmom. U tom trenutku tenk se izdvaja iz nacionalističke šeme i postaje čin priznanja zločina. Ne treba podilaziti nacionalističkoj dihotomiji žrtva – zločinac, već afirmisati vrednosti i ideje u javnom prostoru koje su padom Vukovara nestale i izgubile značaj.

Autor je saradnik Documente – Centra za suočavanje sa prošlošću iz Zagreba