Kad Španac ilustruje Dantea

Dobar naslov za izložbu, tim pre što su obe knjige, kako kaže Umberto Eko, izdvojeni narativni svetovi: velike, enciklopedijske motivske strukture čije je književno i likovno iščitavanje doživelo kroz vekove beskonačna tumačenja. Iz srednjovekovnih iluminacija – minijatura i inicijala koji su ukrašavali stare rukopise, razvila se književna ilustracija kakvom je danas znamo. Ali srž pojma, u čijem se korenu nalazi latinska reč koja označava svetlost, ostala je ista. Ilustracija je osvetljavanje, olikovljavanje teksta, a ujedno i „oknjiževljenje“ slike, izgrađene na literarnom motivu.

Ukupno stotinu i jedan akvarel koji je Salvador Dali napravio početkom pedesetih godina na zahtev vlade Italije, dok se pripremala proslava sedamstote godišnjice rođenja toskanskog pesnika, pokrenula je u italijanskom parlamentu burne rasprave o opravdanosti ovakve investicije kao i o ispravnosti ideje da Španac ilustruje Dantea. I tako je na kraju napravljena samo prigodna serija poštanskih maraka (zanimljiv detalj prisutan na izložbi), a 1963. godine, na drugom mestu, pod okriljem francuske izdavačke kuće, napravljeno je bibliofilsko izdanje Komedije sa Dalijevim ilustracijama i njih vidimo na izložbi, kao i same knjige. Radi potpunosti priče (a taj podatak nedostaje na izložbi), treba reći da je 1964. godine u samoj Italiji usledio, kako je tada nazvan, nezvanični odgovor na staru narudžbinu, kada je izdavačka kuća „Salani“ iz Verone objavila izdanje Komedije sa istim Dalijevim crtežima.

Dalijeve ilustracije, izložene uz mini-inserte iz Danteovih stihova na engleskom i srpskom jeziku, više su od puke likovne pratnje. Nadrastanjem činjeničnog književnog sloja, kroz vizuru katalonskog slikara, nastala je nova spona između književnog i likovnog. Dalijeva kontroverzna izjava „Ja nikada nisam čitao Dantea, već sam sanjao o njemu, a onda je Gala uskladila moje slike sa tekstom“, sasvim je u duhu ekstravagantnog performera kakav je Dali bio. Podseća me na izjavu jednog našeg pesnika da Šantića ne čita jer ga zna napamet. Biće da se radi o autopoetičkom stavu, o sasvim ličnom maniru iščitavanja jednog klasičnog dela evropske književnosti. Dali je neosporno polazio od tekstualnog sadržaja i ne samo da je čitao delo već ga je poznavao do tančina. Ali kada pogledamo na Dalijevoj slici Dantea u pratnji pesnika Vergilija na putu kroz pakao, ženske likove kao što su Danteova muza Beatriče i Frančeska iz Riminija, te savremenike iz rodne Firence i mitološke junake iz grčkih epova, stiče se utisak da je književni tekst bio tek prva kapisla za nastanak novog, „Dalijevog Dantea“.

Već u prvoj po redu ilustraciji vidno je odudaranje od originalne, mračne i „zbijene“ atmosfere kojom Dante počinje Komediju: „Na pola puta našega života/ nađoh se usred šume neke mračne/ jer prav put duša izgubi sirota“. Nasuprot tome, Dali smešta pesnika (minijaturnog, u crvenom ruhu), u suvi, skoro pustinjski ambijent. Neke od Dalijevih ilustracija, poput ove, prikazuju pesnika u svetlu beskrajnog ambijenta triju delova Komedije – Pakla, Čistilišta i Raja. Najveći broj ilustracija, međutim, usmeren je na izdvojen lik i posebnosti njegovog karaktera. I to je osnova Dalijevog iščitavanja Danteovog speva koji je srednjovekovni, alegorijski „road novel“, putovanje od susreta do susreta. Svaka Dalijeva minijatura postaje svet po sebi, a Dalijev ekstravagantni nadrealizam dodatno doprinosi višeznačnom tumačenju slike. Dalijev Dante živi zasebno, kao što živi „Doreova Biblija“. Sam Dali, koji je ilustrovao i brojna druga dela poput „Don Kihota“ i „Alise u zemlji čuda“, kazao je da ilustracija „ne koči voz njegovih ideja, već im pomaže da procvetaju“. Likovna slika nastaje usled niza nesvesnih asocijacija i premetanja značenja, a sam umetnik nije krio vezu sa psihoanalitičkim poreklom vizuelnog fenomena.

U likovnoj umetnosti fascinantan je broj dela inspirisanih „književnom katedralom“ firentinskog pesnika Dantea Aligijerija, oca italijanskog književnog jezika. Opšte je poznata Rodenova skulptura „Poljubac“, ali manje se zna da je njen prvobitni naziv bio „Frančeska iz Riminija“, po plemkinji čiju je tragičnu ljubav opevao Dante u petom pevanju Pakla, a Dali joj ocrtava konture lirskom bojom. Slikarskih predstava Danteove Božanstvene komedije bilo je još od renesansnih majstora poput Botičelija, do Vilijema Blejka i Gistava Dorea u novo doba. I kao što u književnosti predstava istorijskog lika nadjača činjenice, tako i ilustracija kao umetnički postupak postaje likovna paraliteratura književnog dela.

Vredi otići do Muzeja istorije Jugoslavije i pogledati izložbu Dalijevih ilustracija, koje su svojevremeno uzburkale italijanski parlament. Da se ovi kod nas hoće jednom posvađati zbog umetnosti… Ispisana na dugačkom panou, biografija Salvadora Dalija, savremenika Lorke, Pikasa i Bunjuela, izlaže umetnikov evolutivni put kroz različite medije i izraze, od kubizma do osobene avangarde dvadesetog veka.

Autor je književni prevodilac sa italijanskog iz Beograda