„Mi smo bili ‘dezerteri'“: Kako se protestovalo pre 32 godine?

Ovo prvenstveno iz razloga što razumevanje svake društvene pojave, uključujući i studentske proteste, zahteva analizu značenja, jer iako pojavno istovrsne mogu se razlikovati prema unutrašnjim psihičkim procesima i situacionim okolnostima. Dodatna otežavajuća okolnost je neminovna pristrasnost autora u odnosu na zbivanja u kojima je i sam učestvovao.

Značaj vremenske distance ogleda se i u odnosu prema dobronamernim savetima i iskazanoj solidarnosti generacije šezdesetosmaša upućenih mojoj generaciji iz 1992. godine, koji su meni tada, a i sada, izgledali neprimenljivim doživljavajući ih kao da dolaze iz neke druge epohe i izvan tadašnjeg društvenog konteksta. Ovo pre svega iz subjektivnog razloga, zato što se 1968. desila pre rođenja moje generacije, što značajno utiče na percepciju događaja i njihovu vremensku lokaciju. Drugi razlog je taj što je ideološki kontekst bio potpuno drugačiji, to su bili protesti u vreme jugoslovenskog socijalizma, sa osnovnim zahtevom „humanijeg socijalizma“, i neodvojivi od šireg globalnog protestnog konteksta studenata od pokreta za građanska prava u SAD, masakra studenata u Meksiko Sitiju, studentskog pokreta u Francuskoj, do Praškog proleća u Čehoslovačkoj.

Tako se i studentski protest 1992. godine razlikuje od ovog 2024. godine iako ima i nekih evidentnih pojavnih i organizacionih sličnosti. Metodologija okupljanja je istovetna, na fakultetima, a ne kao 1968. godine u studentskim domovima. Blokada univerziteta i fakulteta, kolektivno odlučivanje, da li u sadašnjim plenumima ili tadašnjim glavnim odborima, kreativnost poruka i performansa, isiljena ali dobijena podrška od strane većine profesora, itd. Isto kao i tada i reakcija vlasti je slična u delu uzdržavanja od nasilnih akcija, osim sporadičnih incidenata i pretnji putem telefona tada, a sada preko društvenih mreža, za razliku od 1968. godine ili 1991, kada je policija upotrebila silu. Takođe postoji i druga razlika u reakciji vlasti, izvesnog „dodvoravanja“ studentima, „studenti su u pravu“, 1968. godine i pokušaja delimičnog udovoljenja zahteva 1991. godine (razne ostavke) ili 2024. godine (objavljivanje dokumentacije, pokušaji odobrovoljenja finansijskim stimulacijama).

Te 1992. godine ničega od toga nije bilo, niko od nadležnih državnih funkcionera nije podneo ostavku, nikakvih „stimulacija“ nije bilo, a većina studenata muškog pola koji su odbili da idu u ratove nacionalističkog režima, bio je pod udarom zakona zbog „dezerterstva“, i tek su Zakonom o amnestiji 21. juna 1996. godine amnestirana lica koja su do 14. decembra 1995. godine učinila krivično delo neodazivanja pozivu i izbegavanja vojne službe iz člana 214. ili krivično delo samovoljnog udaljenja i bekstva iz Vojske Jugoslavije iz člana 217. Krivičnog zakona Savezne Republike Jugoslavije. Dakle svi oni koji su učestvovali na protestu 1992. godine, uključujući i pisca ovih redova, a koji su kao vojni obveznici odbili poziv u ratove od 1991. do 1995. godine, od Slovenije do Bosne, imali su „stimulaciju“ da će biti krivično procesuirani. Ipak uprkos tome nisu se krili, već su aktivno, javno izražavali svoje ideološko suprotstavljanje toj bratoubilačkoj nacionalističkoj politici (neko i iz razloga antikomunizma), čineći se dostupnim i za krivično gonjenje, i za osudu i za izdržavanje kazne. Nije bilo pokušaja „finansijskog odobrovoljenja“ studenata jer je rat crpeo sva sredstva tadašnjeg nacionalističkog režima Miloševića i Šešelja. U uslovima kolapsa privrede, pada industrijske i poljoprivredne proizvodnje od preko 50%, nedostatak javnih prihoda režim je nadomeštao masovnom pljačkom stanovništva od „Zajma za Srbiju“, Dafiment banke i Jugoskandika, do inflacije koja je obezvređivala novac, a sve zarad rešavanja „srpskog nacionalnog pitanja“ i stvaranja šešeljevske Velike Srbije.

Protesti studenata, po prirodi zahteva, 2024. godine sličniji su onima iz 1996. godine ili 1991. godine, jer je u fokusu demokratizacija društva, poštovanje pravne države i s tim vezane odgovornosti, nego antiratnom karakteru protesta iz 1992. godine. Štaviše sadašnji deluju „građanskije“ nego oni sa Terazijske česme 1991. godine koje nije bilo moguće odvojiti od inicijalne kapisle protesta predvođenog nacionalističkim Srpskim pokretom obnove 9. marta te godine. U svojim korenima opet su sličniji protesti 1992. godine i 2024. godine, naime oba su posledica trauma koje su duboko potresle društvo. U ratu od 1.8.1991. godine koji se privremeno zaustavio 15.2.1992. poginulo je između 6.000 do 8.000 hiljada vojnika JNA i vojske tzv. RSK, od kojih neutvrđen broj studenata univerziteta u Srbiji, a bitno je pomenuti da je direktan okidač za studentski otpor koji je počeo još u jeku rata, s jeseni 1991. godine, a svoj širi pojavni oblik izrazio 15. juna 1992. godine, bila besmislena pogibija studenata Beogradskog univerziteta na frontu u Hrvatskoj. Besmislena smrt petnaestoro odraslih i dece 1. novembra 2024. godine je trauma koja je dovela u pitanje osnovno obećanje sigurnosti koje daje svaka država svojim građankama i građanima, a posebno u pojačanim uslovima nacionalističke „zaštitničke“ ideologije, te posledičnog mentaliteta opsadnog stanja i logike tora.

Moji prijatelji, kolege i saborci iz 1992. godine, me pitaju koji savet bi mogao da dam studentima danas? Odgovaram da ga nemam i iz razloga da ne prođem kao šezdesetosmaši sa mnom. Treba poštovati osnovno pravo studenata i generalno mladih na nadu u život i bolju budućnost kako je oni vide, i niko nema pravo da im erodira, oduzima, obesmišljava, nipodaštava tu nadu i umanjuje značaj i vrednost mladih ljudi, usled sopstvenih iskustava ili razočarenja. Kao što i današnji studenti treba da poštuju motive studenata i okolnosti u kojima su delovali pre 32 godine. A oni koji „kibicuju“ nemaju pravo da kriju svoju neaktivnost, manjak hrabrosti i pameti iza solidarnosti sa studentima. Osim ako pošteno ne priznaju, poput glumca Bate Stojkovića 1991. godine pred studentima, koji je po sopstvenim rečima upravo iz navedenih razloga trpeo nešto što je smatrao za sramotu 50 godina, te ih nadoknadio jednominutnom „antirežimskom“ aktivnošću. Ono što je moja generacija smatrala za zločin i sramotu, jasno je iskazala tokom njenog trajanja, a ne posle 50 godina. Danas, i usled neporecive subjektivnosti, kada vidim parole po zgradama Rektorata, Filozofskog, Filološkog, Pravnog, PMF-a i drugih fakulteta u Beogradu, moje emocije idu ka onima koji protestuju i uvek ću smatrati, bez obzira na njegov krajnji ishod, koji nije moguće predvideti u ovom trenutku, da je njihov protest vredan, da nije uzaludan, već je izraz prkosnog osmišljavanja sopstvenog života i odbijanje poniranja u pesimizam i cinizam tako svojstvenih nacionalistima.

Racionalno pitanje koje se neminovno aktuelizuje, kako ga je lapidarno formulisao jedan moj tadašnji, a i sadašnji ideološki saborac, zakleti „građanista“, i koje nije toliko namenjeno studentima već drugim društvenim akterima, na koje i ovaj autor pokušava da formuliše i ponudi uverljiv odgovor svojim tekstovima je: koji je to predlog smisla srpskog društva i ideje o srpskoj državi, a koji su alternativni nacionalističkom pogledu na svet? U slučaju da ostanemo uskraćeni koherentnog, sveobuhvatnog odgovora od strane političkih partija, imam utisak da će i neki „novi klinci“ opet morati da se bune. Svakako i to će biti „prirodni“ izraz slobode od straha, kako su to politički formulisali Eleonor i Frenklin Delano Ruzvelt, kao neotuđivog svojstva ljudskog dostojanstva i demokratskog društva.

Autor je advokat

Stavovi autora u rubrici Dijalog ne odražavaju nužno uređivačku politiku Danasa.