Ko ugrožava srpski jezik?

Naizgled edukativnog karaktera, novousvojena deklaracija pojašnjava lingvističke parametre na kojima počiva jezička identifikacija, te i formiranje štokavskog jezičkog tipa „primarno vezanog za srpski narod“. U tekstu Deklaracije se navodi da je Vukov književni jezik „koji je za Vukova života bio imenom samo srpski“, „jedini s primarnim statusom lingvističkog jezika“, dok su sve ostale varijante „imenovane jezicima kao hiponimskim terminima“.

Deklaraciju potpisuju lingvisti, učesnici Treće interkatedarske srbističke konferencije, predstavnici srbističkih katedri, članovi Odbora za standardizaciju srpskog jezika, Instituta za srpski jezik SANU, kao i drugih institucija koje se bave jezikom i književnošću, te je posve iznenađujuća lingvistička neosetljivost dominantna u samom tekstu Deklaracije, kao i protivrečnosti u nazivu dokumenta i ideji koju naizgled promoviše.

Tršićka deklaracija je svojevrsni antipod Deklaraciji o zajedničkom jeziku, potpisana 2017. godine, od strane uglednih intelektualaca iz Srbije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine i Hrvatske, u kojoj su jasno izneti predmet, načela i ciljevi deklaracije. U prvoj rečenici je istaknuto da se u Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori, Hrvatskoj i Srbiji govori jednim jezikom, koji je označen kao zajednički standardni jezik policentričnog tipa, dok je na kraju teksta upućen poziv na „ukidanje svih oblika jezične segregacije“.

Novousvojena Tršićka deklaracija, za razliku od Deklaracije o zajedničkom jeziku ne navodi ove elemente svrhe predmetnog akta, te ostaje nejasno da li je sastavljanje ovog dokumenta motivisano potrebom za preispitivanjem postojećih granica srpskog jezika, nametanjem novih, ili je pak reč o vapaju onih koji o jeziku „najviše znaju“ za negovanjem njegovih osobenosti.

Dokazivanje postojanja jedinstvenog jezičkog entiteta svakako ne može biti predmet Tršićke deklaracije, budući da postoje precizno definisani lingvistički kriterijumi kojima se to dokazuje, ukazivanjem na strukturne i leksičke sličnosti jezika, te i nespornom činjenicom da se u osnovi njegovih varijanti nalazi isti novoštokavski dijalekat.

Ako se osvrnemo na sam tekst Deklaracije, pažnju privlači podela jezika na „lingvističke“ i „političke“ (pretpostavljamo „nelingvističke jezike“), što asocira i na podelu na „prirodne“ i „veštačke“ jezike. Upotreba same sintagme „lingvistički jezik“ je po svemu naučno neutemeljena, iako sve popularnija u uzavrelim jezičkim raspravama (prisetimo se samo nadmudrivanja Muamera Zukorlića sa Odborom za standardizaciju srpskog jezika oko statusa „bosanskog“ jezika, „lingvističkog“ ili „političkog“).

Iznenađujuće je i uvođenje jezika u odnos hiponimije (odnos podređenog i nadređenog, višeg i nižeg, jezika i „nadjezika“), superiornosti jednog jezika, srpskog, nad drugim, što je u nelogičnom i kontradiktornom odnosu sa samim zaključkom da se radi o zajedničkom jeziku.

S tim u vezi, upitan je i lingvistički senzibilitet potpisnika dokumenta, koji s namerom da promovišu ideju o postojanju zajedničkog jezika i jezičke ravnopravnosti njegovih varijanti, u samom nazivu dokumenta koriste imenicu „granica“, koja nesporno implicira ideju zatvaranja prema drugima i doprinosi stvaranju osećanja „opsadnog“ stanja i navodne ugroženosti srpskog jezika.

Ono što se ne može pripisati lingvističkoj neosetljivosti već isključivo političkim ciljevima jeste završni deo Deklaracije u kojem se pojašnjava da su četiri jezičke varijante nastale od Vukovog srpskog, a potom „ukidanjem“, privremeno prisutnog, srpskohrvatskog raspadom SFRJ. Da li je zaista reč o ukidanju jezika ili pak njegovog zvaničnog naziva?

Ukidanjem zvaničnog naziva, jezik kao sistem komunikacije ne prestaje da postoji. Stoga je i potreba za ponovnim utvrđivanjem njegovih granica naučno neopravdana, kao što je lingvistički neopravdano izjednačavanje jezika sa njegovim zvaničnim imenom, te i poistovećivanje jezičkih granica sa teritorijalnim.

Pozivanje na „Vukov srpski“, više puta pomenut u završnom delu Deklaracije, u poslednje vreme postaje praksa u dokumentima koji služe kao političke platforme, što smo mogli primetiti i prilikom upoznavanja javnosti, od strane srpskih zvaničnika, sa idejom o formiranju tima koji će se baviti sastavljanjem Deklaracije o opstanku srpskog naroda. Naknadno je objašnjeno da se ista odnosi na zaštitu srpskog jezika i pisma, što je rezultiralo sastavljanjem predloga Zakona o zaštiti ćirilice kao nečega sto se između ostalog „duguje“ Vuku Stefanoviću Karadžiću kao reformatoru srpskog jezika.

U pomenutim dokumentima se vešto zanemaruje činjenica da je Vuk Stefanović Karadžić, između ostalog, jedan od potpisnika Bečkog književnog dogovora iz 1850. godine, kojim je postavljen temelj za stvaranje srpskohrvatskog jezika.

Predlog Zakona o zaštiti ćirilice, kao i potreba za utvrđivanjem granica srpskog jezika, promovišu ideju o navodnoj ugroženosti srpskog jezika, a time kulture i identiteta, implicirajući potrebu za odbranom sa ciljem homogenizacije oko ovog političkog cilja pod vođstvom onih koji tvrde da takva ugroženost postoji.

Zakon o zaštiti ćirilice, usvojen prošle godine, simbolično, na Dan srpskog jedinstva, slobode i nacionalne zastave (inače praznik ustanovljen 2020. godine), praćen je burnim reakcijama lingvista, kako zbog nekonsultovanja struke, tako i zbog neuviđanja potrebe za njegovim donošenjem, te je označen kao „nasilje nad jezikom“ i dokument koji promoviše ideje preskriptivizma. U suštini radi se o svojevrsnom identitetskom „inženjeringu“ kojim se želi definisati kulturni identitet Srba na osnovama superiornosti i kao takvog navodno ugroženog od strane „nižih“ jezičkih oblika i kultura.

Uvaženi lingvista Ranko Bugarski, komentarišući tekst Zakona, ocenjuje da isti „deluje kao objava odanosti srpskom jeziku i ćirilici, pre nego kao ozbiljan pravni dokument“, te postavlja pitanje „od koga se to štiti srpski jezik i ćirilica? Od susednih jezika? Od nesrba? Od Srba latiničara“.

Čini se da je i Deklaracija o granicama srpskog jezika još jedan politički potez, koji, iako po tonu manje autoritaran, sa stanovišta struke ide korak dalje: po svemu sudeći politički motivisane ideje dobijaju podršku i od pojedinaca koji zloupotrebljavaju autoritet institucija koje u domenu lingvistike imaju visoki naučni kredibilitet.

Pozivanje na odbranu srpskog jezika zaštitom ćiriličkog pisma, kao i potreba za preispitivanjem njegovih granica, nije ništa drugo do redefinisanje nacionalnog identiteta kroz perfidno plasirani vapaj za odbranom nacionalnog identiteta.

Suprotno Deklaraciji o zajedničkom jeziku, koja širi svest o tome da se narod i jezik ne podudaraju, te ima za cilj ukidanje ograničenja i strogih pravila nacionalno čistog jezika, zaštita ćirilice od „stranih“ uticaja, kao još jedan pokušaj jezičkog purizma, i Deklaracija o granicama srpskog jezika, ne samo da stvaraju plodno tlo za političku manipulaciju, već i predstavlja instrument kojim se izaziva osećanje straha od drugih naroda koji navodno ugrožavaju srpski jezik i kulturu.

Pokušajem identifikacije nacije i jezika nepotrebnim normativnim intervencijama i stvaranjem prepreka njegovom prirodnom razvoju, jezik od sredstva komunikacije postaje sredstvo segregacije.

Autorka je doktorka filoloških nauka