Lice i naličje vehabizma

U osnovi oni se tiču prekomponovanja postojeće geopolitičke sfere uticaja i premoći, ali ne ostaju samo na tome. I te kako će imati uticaja na dalje tokove oblikovanja islamske kulture i civilizacije, ne samo na tom prostoru već i znatno šire. To stoga što je islam odavno dobio obeležja globalne pojave, koja se izmešala sa drugim kulturološkim i civilizacijskim paradigmama. Dakako da će sve to imati i uticaja na balkanski prostor. Pitanje je – kakve?

Da bi se donekle bar pokušalo razumeti u kom pravcu mogu ići ove promene, neophodno je osvrnuti se u najkraćim crtama na ideologiju vehabizma. Reč ideologija nije slučajno upotrebljena, jer se zaista radi o jednom ideološkom redukcionizmu islama nastalom u određenom istorijskom trenutku i naravno sa određenom političkom svrhom. Približavanje Osmanskog carstva Nemačkoj u vreme Prvog svetskog rata, stavilo je Veliku Britaniju, inače zaštitnika osmanskih interesa u novu poziciju spram ovog oronulog carstva. Trebalo je razviti pojavu arapskog nacionalizma i povezati je sa jednim navodno reformističkim islamskim opredeljenjem što je trebalo da posluži arapskom oslobođenju od osmanske okupacije. Osnovni cilj koji je vehabizam trebalo da ima je uklanjanje tragova dotadašnjeg hanefijskog mezheba, zvanično priznate pravne škole osmanske države. Izazivanje raskola među pravnim školama ubrzo je preraslo u oružane sukobe unutar osmanske države. Pri tom se vodilo računa da sledbenici vehabijskog učenja ne poznaju bit ovog pokreta, pogotovu njegovu vezu sa Englezima. Direktna kulturološka posledica ovog učenja je da su izbrisani svi istorijski artefakti islamske istorije pri čemu nisu pošteđeni ni objekti vezani za samog Muhameda i njegovu porodicu i najbliže saradnike. Kao rezultat ove politike imperijalističkih evropskih sila nastala je nova politička karta Bliskog istoka čiji je krajnji rezultat između ostalog vehabistička država Saudijska Arabija i cionistički projekat, Izrael, državica koja na ambicijama „božjeg obećanja“ mašta da se proširi od Nila do Eufrata. Stare ambicije prevlasti na Bliskom istoku koje danas pokazuju Turska, Iran i Izrael sa svojim zapadnim zaštitnicima, stavljaju Saudijsku Arabiju u vrlo osetljiv položaj koji se danas reflektuje u činjenici savezništva sa Izraelom i SAD. O kakvim dimenzijama prikrivene nesigurnosti se radi govori činjenica ,,da se Saudijci javno drže povučeno i rezervisano tako da se njihova ranjivost i uopšte osetljivost jedva može primetiti“.(H. Kisindžer) Držeći se dosad izvan fronta konfrotacija, Saudijska Arabija prvi put ulazi u neposredni konflikt u Jemenu. Potencijalni i direktni sukob sa Iranom, dovodi je pred izazove kojih je dosad bila lišena i koje je oprezno izbegavala. U ideološkom, verskom, kulturnom i političkom pogledu ovo prerasta u sukob šiitskog islama sa jedne strane i sunitsko-vehabijske-cionističke-zapadne alijanse sa druge strane. Prvi put u istoriji sunizam se našao u sendviču cionističko-zapadne paradigme. Ali treba biti precizan, nije svaki sunizam i vehabizam. Sunizam hanefijske škole prisutan u Turskoj i na Balkanu je tradicionalni islam tako da i ova podela stvara rasednu liniju na širem prostoru Bliskog istoka. I na neki način stvara mogući politički i kulturni antagonizam između Turske i vehabitsko-cionističke koalicije još više približavajući šiizam sa tradicionalnim sunizmom postavljajući pitanje kakve će biti posledice, prevashodno kulturne i verske ovog potencijalnog približavanja?

Činjenica je da je Islamska revolucija u Iranu dala krila brojnim islamističkim pokretima i ulila nadu da se svet islama može iščupati iz kandži zapadnog imperijalizma. Ali ratovi koji su besneli i još uvek traju na Bliskom istoku su pokazali da se Iranci kao nacija prilično razlikuju od Arapa. Vrlo izgrađen nacionalni, kulturni i verski identitet poslužio je takođe jasnim političkim ciljevima. Nasuprot njemu Arapi su zapali u zamku služenja antiarapskim kolonijalnim interesima što je dobilo tragične obrise sa arapskim prolećem. Cenu bliskoistočnih neokolonijalnih aspiracija danas plaća Sirija s tim što je Rusija isplivala kao novi globalni igrač na Bliskom istoku. Ako je Islamska revolucija potakla talas islamskog fundamentalizma koji je samoj Saudijskoj Arabiji samo pojačao konzervativizam da bi se danas sa novim saudijskim princem široko otvorio prozapadnom uticaju, koji seže do jeretičkih granica u ovoj tradicionalno konzervativnoj zemlji, ako se u Iranu takođe oseća klima otvaranja prema zapadu, a u Turskoj povratak verskom tradicionalizmu neoosmanskog usmerenja, neminovno se postavlja pitanje kakve će sve oblike proizvesti ovi procesi na globalni islam? Radi li se ovde samo o površnim promenama koje ne dodiruju dublje osnove postojećih religijskih i kulturnih matrica ili mogu imati i sudbinske posledice na zapadno-islamski dijalog koji se, istorija je to pokazala, uglavnom odvijao kroz sukobe i ratove. Da li u amplitudi koja beleži uspone i padove, aktuelni procesi nedvosmisleno ukazuju na lagani uspon islama u odnosu na zapad? I da li u tom svetlu treba sagledati disparatne stavove koji se mogu čuti kao što su onaj izraelskog predsednika Netanjahua da je ,,bolje sada ući u rat sa Iranom nego kasnije“ ili onaj šefa britanskog diplomatije koji upozorava da sa izbačenom vodom iz korita može odleteti i dete. Ali to je samo deo ukupnog mozaika.

Nemoguće je van ovog konteksta posmatrati odnos islama i pravoslavlja u Rusiji koja nedvosmisleno ulazi u jednu novu fazu sa ovom civilizacijom kako zbog brojne muslimanske populacije unutar svojih granica, tako i svog brojnog muslimanskog okruženja bivših sovjetskih republika kao i svoje nove uloge na Bliskom Istoku. Ali treba znati da aktuelna politička bliskost Rusije i Irana ima i jednu istorijsko-religijsku vezu, majka poslednjeg ,12 , skrivenog imama je pravoslavka, vizantijska princeza.

Čini se da u ukupnom kontekstu bliskoistočnih prilika treba posmatrati i Erdoganovu odluku da održi miting u Sarajevu. Treba podsetiti na poetične reči rodonačelnika turskih islamista Nedžmedina Erbakana koji je tokom bosanskog rata govorio o Bosni kao o ,,našoj zelenoj bašti“. Miting njegovog učenika i naslednika u glavnom gradu „te zelene turske bašte“, valjda stavljajući do znanja kako islamskim državama zainteresovanim za svoj ideološki i kulturni uticaj u Bosni, a isto tako i svojim evropskim NATO saveznicima da EU nije kompletna kao projekat bez Turske kao njene članice. Tek jedno je sigurno, horizonti bliskoistočnog prostiranja i te kako sežu do granica EU. A kakvim uticajima će te granice biti zapljuskivane u velikoj meri zavisi od odnosa koji EU bude imala sa Turskom koja je već pokazala i dokazala svoje potencijale zaštite Evrope od talasa izbeglica.

Autor je akademski slikar iz Novog Pazara