Narodni heroji Jugoslavije – sećanje koje ne sme iščeznuti

Hitlerovska soldateska, koja je već uveliko harala Evropom, izvršila je, bez objave rata, napad na Jugoslaviju – najprije bombardovanjem Beograda 6. aprila, a potom prodorom okupacionih snaga sa svih strana Jugoslavije, što je rezultiralo njenom zvaničnom kapitulacijom 17. aprila. Kraljevska porodica Karađorđević i pojedini članovi Vlade prethodno si, „podvivši rep“, već bili napustili zemlju, s ciljem da tobože iz inostranstva (danas bi rekli „na daljinski“) rukovode zemljom. Cijeli teritorij zemlje podijelili su okupatori NJemačka, Italija, Bugarska i Mađarska.

U opštem rasulu i nesnalaženju u prvim mjesescima nakon kapitulacije najbolje se snašla Komunistička partija Jugoslavije. Josip Broz Tito, njen generalni sekretar, sazvao je sjednicu Politbiroa, najužeg rukovodstva jugoslavenskih komunista. Na sjednici, koja je održana 4. jula 1941. u Beogradu, donesena je odluka o podizanju opštenarodnog oružanog ustanka i narodima Jugoslavije upućen je Proglas, u kojem je, između ostalog, stajalo: „Sada je vrijeme, sada je kucnuo čas da se dignete svi kao jedan u boj protiv okupatora i njihovih domaćih slugu, krvnika naših naroda“.

Na Proglas su ekspresno reagovali narodi Jugoslavije pa je već 7. jula podignut ustanak u Srbiji, a potom 13. jula u Crnoj Gori, 22. jula u Sloveniji te 27. jula u Hrvatskoj i istog dana u Bosni i Hercegovini. Samo je u Makedoniji, zbog probugarski nastrojenog rukovodstva makedonskih komunista, ustanak podignut kasnije – 11. oktobra.

Sve do završetka Drugog svjetskog rata maja 1945. godine, jugoslavenski narodi i narodnosti vodili su bespoštednu borbu protiv nadmoćnijeg neprijatelja. Ta borba neizbrisivo je upisana i u svjetsku istoriju, posebno njeno antifašističko poglavlje. Po završetku NOB, u svim jugoslavenskim republikama 4. juli je bio državni praznik (i neradni dan) i obilježavao se kao Dan borca, a dan podizanja ustanka bio je republički praznik (i neradni dan) i obilježavao se kao Dan ustanka. Pored toga, u svakoj od republika izgrađen je i monumentalni spomenik, kao sjećanje na dan podizanja ustanka.

A šta se desilo s obelježjima NOB nakon raspada Jugoslavije, nakon što su se republike preoblikovale u države? Uglavnom, ništa lijepo. Nije se, naime, dugo čekalo da se, negdje više a negdje manje, započne s prekrajanjem istorije pa čak i bezobzirnim čerečenjem NOB, najsvjetlijeg dijela zajedničke istorije Jugoslavije. Dan borca je iščezao po logici „nema države, nema državnog praznika“.

Dan ustanka se kao praznik već poodavno ne obelježava u Srbiji i u BiH. U Crnoj Gori je 13. juli praznik, kao sjećanje na podizanje ustanka 1941. godine, ali i kao sjećanje na dan dobijanja nezavisnosti (tada Knjaževine Crne Gore) na Berlinskom kongresu 1878. Slovenija i Hrvatska su umjesto Dana ustanka ustanovile novi praznik kojim obilježavaju sjećanje na borbu njihovog naroda: Hrvatska 22. juni, a Slovenija 27. april. Jedino je Sjeverna Makedonija ostala dosljedna: I danas je 11. oktobar praznik i obilježava se kao Dan ustanka.

Kada su u pitanju spomenici podignuti u znak sjećanja na Dan ustanka, situacija je nešto povoljnija. Naime, samo BiH nema spomenik koji podsjeća na 27. juli 1941: Onaj u Drvaru srušila je hrvatska vojska 1996. godine i do danas je ostao neobnovljen. Ostale države imaju spomenike: Srbija u Beloj Crkvi (kod Krupnja), Crna Gora u Virpazaru (na Skadarskom jezeru), Slovenija u Tacenu (u blizini LJubljane), Hrvatska u Srbu (u Lici) i Sjeverna Makedonija u Prilepu.

Danas se malo ko sjeća pojedinaca čije je ime neposredno vezano za početak ustanka u pojedinim republikama bivše Jugoslavije. Možda je najmanje u zaborav pao Žikica Jovanović Španac, u čijim rukama je tog 7. jula u Beloj Crkvi – kako smo nekada učili već u osnovnoj školi – „zaplamtjela prva ustanička puška u Jugoslaviji“. Ovaj apsolvent književnosti bio je učesnik Španskog građanskog rata, a već u prvoj godini NOB postao je proslavljeni komandant i politički komesar. Poginuo je u martu 1942. godine u borbi s četnicima Koste Pećanca. Na lični prijedlog Josipa Broza Tita u julu 1945. godine proglašen je narodnim herojem Jugoslavije.

Skoro je sigurno da starije generacije, ne samo u Crnoj Gori, znaju da je pripremama za opštenarodni ustanak u Crnoj Gori rukovodio Milovan Đilas, visoki partijski i vojni rukovodilac. Đilas će kasnije, u ratu i nakon njega, biti jedan od Titovih bliskih saradnika – sve do razlaza početkom 1954.

Vjerovatno malo ko zna da je organizator akcije u Tacenu, koja se smatra početkom ustanka u Sloveniji, bio slovenački komunista Lojze Kebe. On će kasnije biti na dužnosti političkog komesara grupe partizanskih odreda, sve do oktobra 1942. godine, kada će umrijeti od poslijedica ranjavanja. Za narodnog heroja Jugoslavije proglašen je u julu 1951.

Za početak ustanka u Hrvatskoj vezano je ime Marka Oreškovića Krntije. Ovaj sudionik Prvog svjetskog rata i učesnik Španskog građanskog rata je, po nalogu rukovodstva KPJ, došao u Liku da pomogne u organizovanju ustanka. Samo nekoliko mjeseci nakon ustanka u Srbu, tačnije u oktobru 1941. godine, on će (tada je bio politički komesar u Glavnom štabu za Hrvatsku) biti ubijen, a njegova smrt i dan-danas je kontroverzna. Po službenoj verziji ubili su ga četnički elementi u partizanskim jedinicama. Za narodnog heroja Jugoslavije proglašen je u julu 1945. godine.

Plan oružane akcije kojom je započeo ustanak u BiH izradio je Milutin Morača, koji je tada bio rezervni oficir. Kasnije, u toku rata, Morača je obavljao visoke komandne dužnosti – prilikom proboja Sremskog fronta neposredno je komandovao grupom divizija. I poslije rata on je obavljao visoke vojne i političke funkcije (između ostalog, bio je i zamjenik načelnika Generalštaba i član Saveznog izvršnog vijeća). Ordenom narodnog heroja Jugoslavije odlikovan je u decembru 1951.

Za ustanak u Makedoniji presudna je bila smjena probugarskog partijskog rukovodstva, odnosno izbor novog, na čije čelo je došao Lazar Koliševski. Tokom rata, zahvaljujući bugarskim fašistima, on je najviše vremena proveo u zatvoru. Nakon rata obavljao je visoke političke i državne dužnosti. Između ostalog, bio je i član Predsjedništva CK Saveza komunista Jugoslavije te član Predsjedništva SFRJ. Nakon smrti Josipa Broza Tita bio je i prvi predsjednik Predsjedništva SFRJ.

Četverogodišnja borba protiv fašizma te ustaških i četničkih kolaboracionista na prostorima bivše nam domovine odnijela je oko milion i sedam stotina hiljada života, što vojnika što civila. Od toga je preko tri stotine hiljada boraca dala život za slobodu jugoslavenskih naroda. Nije daleko od istine: Da nije bilo njih, bogzna šta bi bilo s nama.

Krajem 1941. Vrhovni štab je ustanovio titulu Narodni heroj Jugoslavije, što će se kasnije preimenovati u Orden narodnog heroja Jugoslavije. Prvi dobitnik ovog visokog vojnog priznanja je neustrašivi Petar Leković, bivši srpski vojnik iz Prvog svjetskog rata. On je to priznanje dobio u martu 1942. Nažalost, u junu iste godine junački je poginuo kod Gacka. Posljednji dobitnik Ordena narodnog heroja je Milka Bosnić, koja ga je posthumno dobila u maju 1974. godine. Ona je u maju 1944. godine (bila je tada šesnaestogodišnji djevojčurak) iz kolone zarobljenih Drvarčana istrčala i sa partizanskog tenka skinula ćebe, koje su njemački vojnici bili nabacili kako bi zaklonili vidik vozaču tenka. Razbješnjeli njemački vojnici koji su sprovodili kolonu su je sasjekli bajonetima, a potom ubili i mnoge Drvarčane.

Tito je, bilo je to očigledno, posebno pridavao značaj Ordenu narodnog heroja. On je jedini višestruki dobitnik ovog ordena – tri puta je odlikovan. Na njegovoj maršalskoj uniformi, na kojoj su se nalazili najznačajniji odlikovanja koje je dobio, tri Ordena narodnog heroja Jugoslavije činili su gornji red. Ostali su bili ispod njih.

Inače, kada je u pitanju dodjela Ordena narodnog heroja Jugoslavije, evo nekoliko zanimljivosti. Pored Petra Lekovića, još 162 borca su dobila ovaj orden u toku rata. Poslije rata najveći broj dodjela bio je u periodu od 1951. do 1955. godine. Ukupno su 1.322 jugoslavenska državljanina dobitnici Ordena narodnog heroja Jugoslavije. Od tog broja je 91 žena. Najveći broj dodjela, više od dvije trećine, bilo je posthumno.

Kada je zanimanje narodnih heroja u pitanju, najviše njih (34 odsto) su rudari i industrijski radnici. Među narodnim herojima je čak osam bračnih parova. U tri slučaja narodni heroji su sestra i brat, a u više slučajeva dvojica braće su narodni heroji. Trojica braće su narodni heroji u dva slučaja: trojica Kovačevića iz sela Grahovo kod Nikšića (Vasilije, Vojo i Mirko) i trojica Mažara iz Banjeluke (Josip, Ivica i Drago).

Bez ikakve dileme, svi dobitnici Ordena narodnog heroja zaslužuju duboko poštovanje nas i generacija koje dolaze. Za autora ovog teksta jedan dobitnik ipak ima posebno mjesto. To je Lepa Radić, curetak iz Potkozarja. Ona sa samo šesnaest godina, 1941, postaje član KPJ, nakon čega odlazi u partizane. U Četvrtoj ofanzivi, poznatoj kao Bitka za ranjenike, Nijemci su je u jednoj borbi – nakon što je ispucala svu raspoloživu municiju – savladali kundacima. Nakon trodnevnog zlostavljanja, dovedena je u Bosansku Krupu, gdje su je Nijemci likvidirali vješanjem 11. februara 1943. godine. Prije nego će biti obješena, nuđen joj je život pod uslovom da kaže ko su – među zarobljenim narodom i partizanima – komunisti i rukovodioci. Prkosno je odgovorila: „Ja nisam izdajnik svog naroda, a oni će se sami otkriti kada budu uništavali zlikovce kao što ste vi.“ Za narodnog heroja Lepa je posthumno proglašena u decembru 1951. godine.

O njenom vješanju svjedoči i jedna potresna fotografija, nađena u torbi poginulog njemačkog vojnika, onog koji joj je stavio omču na vrat. Gledajući ovu fotografiju, ne može čovjek a da se ne zapita kako neko ko još ni punoljetan nije, neko ko će za nekoliko trenutaka biti lišen života, kako taj neko može biti tako ravnodušan, anđeoski miran, a istovremeno prkosan.

A narodnim herojima ovom prilikom pozdrav: Smrt fašizmu, sloboda narodu!