Novac i politika: Vodič kroz izbore Zorana Stojiljkovića (10)

Pri tome je i nejednak pristup medijima, u uslovima dominacije skupog medijskog oglašavanja, u znatnoj meri određen monopolom nad novčanim resursima.

Tokovi novca u politici imaju, sa stanovišta fer izborne utakmice, bar tri kruga pitanja vredna analize:

– Je li moguće redukovati predizborno kupovanje podrške i postizborno vraćanje dugova, odnosno koruptivne i klijentelističke šeme koje uključuju i partijsko zapošljavanje?

– Da li postojeća pravila igre u pogledu finansiranja stranaka i kampanja omogućuju ravnopravnu i fer izbornu utakmicu?

– Postoje li autonomni akteri koji omogućuju kontrolu tokova novca u politici, uključiv i efektivne sankcije za prekršaje?

KORPORATIVNI IZAZOVI

Analizirajući „kreativnu praksu“ Pinto-Dušinski navodi šest oblika izigravanja zakona:

1) nezakoniti pokloni,

2) korišćenje novca stečenog korupcijom za partijske kampanje ili za ciljeve partija,

3) upotreba državnih resursa za partijske svrhe,

4) prihvatanje sredstava radi obezbeđenja ili obećanja neke koristi,

5) uzimanje sredstava iz nečasnih izvora i

6) trošenje novca za zabranjene namene, poput kupovine glasova.

Marćin Valecki koruptivni proces deli na dva perioda i četiri segmenta.

Prvi, predizborni period sadrži dva segmenta nelegalnih izbornih prihoda i troškova.

U rubrici nelegalnih rashoda dominira nelegalna kupovina glasova birača ili potencijalnih rivala pri čemu se obilato koriste državni resursi.

Prihodnu stranu čine: prodaja imenovanja, zvanja, titula i pristupa informacijama, iznuda doprinosa od javnih službenika, primanje sredstava od neprimerenih izvora poput organizovanog kriminala, odnosno prisiljavanje privatnika da „plate novac za zaštitu“.

Drugi, postizborni period uključuje „vraćanje duga“, odnosno legalno patronatsko zapošljavanje, imenovanje na visoke položaje ili glasanje u skladu sa obećanjem, ali i nelegalne primere korumpiranja funkcionera, glasanje na prodaju, prijem poklona, putovanja…

ANTIKORUPTIVNI REGULATORNI OKVIR

Polovinom 20. veka su dva osnovna razloga – centralne pozicije partija u političkom i izbornom procesu, kao i eksponencijalni rast troškova izbornih kampanja, prosto iznudili opredeljenje da partije postanu ustavna kategorija.

Osnovnu dilemu činili su različiti odgovori na pitanje da li iz konstitutivne uloge partija u oblikovanju izbornog i političkog sistema, treba automatski izvući i zaključak o potrebi njihovog finansiranja i iz javnih izvora?

Protivnici budžetske podrške radu stranaka smatraju da ovakvo finansiranje predstavlja atak na individualnu autonomiju i slobodu i prinudno „zavlačenje ruke u džep“ poreskih obveznika koji, ako to žele, mogu privatno dobrovoljno finansirati stranke i kandidate na izborima.

Na drugoj strani, ključni argument pristalica finansiranja stranaka i izbornih kampanja i iz javnih izvora sadrži se u stavu da „demokratija košta“, i da učešće u demokratskim procesima ne može biti samo stvar finansijske (ne)moći pojedinih aktera.

Danas prevladava stav da finansiranje stranaka treba da bude „oslonjeno na obe noge“ – i na javne i na privatne finansijske izvore.

IZVORI FINANSIRANJA

Privatne izvore finansiranja čine kako sredstva prikupljena unutar samih stranaka (članarine i prilozi i pokloni članstva i prihodi od partijskih promotivnih aktivnosti i drugih oblika partijskog preduzetništva), tako i prilozi i pokloni fizičkih i pravnih lica i dotacije koje dolaze od interesnih asocijacija preko političkih i akcionih komiteta.

Najpoznatiji primeri takvih komiteta u SAD su Commitee for Political Education (COPE) sindikalne konfederacije AFL-CIO, na jednoj, i Buisness Industry Political Action Commitee (BIPAC), na drugoj strani (Bejme, 2002).

Oblici stranačkog fund raisinga poput prikupljanja priloga na večerama sa predsedničkim kandidatima ili okupljanja darodavaca u president’s clubs (SAD), samo su neki od primera invencije finansijskih menadžera kampanja.

Zakonodavci nastoje da ove priloge učine pre svega što transparentnijim zabranjujući, po pravilu, mogućnost davanja anonimnih priloga i priloga u kešu, kao i uvodeći obavezu njihovog registrovanja i (iznad određenog iznosa priloga) javnog objavljivanja.

Zabrana finansiranja najčešće postoji i kad se radi o prilozima državnih preduzeća i preduzeća kod kojih udeo državnog kapitala prelazi određene procente.

Kao i kod privatnih korporacija i ustanova koje posluju sa državom – potpisuju ugovore o nabavkama ili od njenih organa, službi i agencija dobijaju subvencije, bar dok ti aranžmani traju.

Pored toga, primenjuje se i praksa ograničavanja visine pojedinih priloga ali i visine ukupnih stranačkih i izbornih prihoda i rashoda.

Najzad, većina zemalja nastoji i da redukuje krug potencijalnih darodavaca, odnosno direktno zabrani finansiranje stranaka od pojedinih donatora – stranih država i organizacija, na primer.

INDIREKTNA DRŽAVNA DAVANJA

Pored direktne novčane pomoći veoma su značajne i različite forme indirektne pomoći i nenovčanih državnih dotacija političkim strankama. Stranke se pod povoljnim uslovima mogu i kreditno zaduživati.

Država plaća i stručni aparat koji opslužuje stranačke parlamentarne grupe.

Najznačajnija forma indirektnih državnih davanja su nesumnjivo besplatni termini koje na medijima koji čine javni servis (ali i u drugim medijima) na osnovu državne regulative dobijaju političke stranke i izborni kandidati.

Država, određenjem principa i pravila pravedne raspodele medijskog prostora, pored besplatnih termina, bar indirektno, zajedno sa strankama i medijskim kućama, uređuje i obim i formu korektne upotrebe plaćenih termina i komercijalne političke propagande.

Gotovo nerešiv praktičan problem predstavlja utvrđivanje granica i prihvatljivog obima različitih oblika nenovčane pomoći i kvazivolonterskog angažovanja.

Teško rešiv problem predstavlja i evidentiranje i tretman i ograničavanje tzv. mekog novca (soft money) koji u kampanje unose akteri koji pružaju logističku podršku i direktno ili indirektno finansiraju aktivnosti poput istraživanja za potrebe izbornih pretendenata.

Radi se i o organizovanju proizbornih, nestranačkih kampanja.

KONTROLA I JAVNI NADZOR STRANAČKIH FINANSIJA

Komparativna praksa pokazuje da je neophodno da telo koje vrši nadzor i kontrolu finansiranja ima uvid u svu dokumentaciju stranke, kao i mogućnost, kad god se sumnja u istinitost podnetih izveštaja o finansijama, da šalje svoje revizore.

To podrazumeva i mogućnost da ovaj organ može da sankcioniše stranku koja je prekršila zakon, ne samo novčano, nego i uskraćivanjem daljeg finansiranja, a u ekstremnim slučajevima i isključivanjem iz izborne trke.

Danas osnovu demokratske regulacije finansiranja političkih aktivnosti čine sve više i međunarodni standardi i preporuke – meko zakonodavstvo (Soft low) poput Preporuke 1516 Skupštine Saveta Evrope iz 2001. godine.

Tom preporukom se formulišu zajednička pravila utemeljena na načelima: razumne ravnoteže javnog i privatnog finansiranja; poštenih kriterijima raspodele državnih davanja strankama; strogih pravila regulisanja privatnih donacija i utvrđivanju gornjih granica izbornih izdataka.

Načela uključuju i potpunu transparentnost računa stranaka, stvaranje nezavisnog revizijskog tela i sistema sankcija za nepoštovanje pravila, koji predviđa i mogućnost suspenzije finansiranja iz državnog budžeta.

Autor je politički sociolog

Stavovi autora u rubrici Dijalog ne odražavaju nužno uređivačku politiku Danasa.