O Srbima, Jugoslaviji i 29. novembru

II zasedanje Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije bilo je, u svojoj suštini, raskrsnica sa nacionalističkim zabludama i projektima, a u ime obnavljanja šire zajednice ravnopravnih naroda kao garancije bezbednosti svih građana i građanki, bez obzira na nacionalnu ili versku pripadnost. Osnovnim aktima usvojenim na II zasedanju, prethodili su dokumenti sa I zasedanja AVNOJ-a održanog godinu dana ranije u Bihaću, u kojima je jasno identifikovan budući državni projekat zasnovan pre svega na borbi protiv istrebljenja čitavih naroda kao osnovnog cilja nacista i fašista uobličenog na ideji etničke superiornosti, odnosno nacionalizmu, a kako je to objasnio Musolini: „Mi smo bili snaga koja nije imala nikakvu ideju; nacionalizam nam je podario ideju.“

Vrhunac razvoja jugoslovenskog društva u periodu nakon II svetskog rata, pa samim tim i ideja artikulisanih u dokumentima II zasedanja AVNOJ-a, u ustavnopravnom smislu, bio je Ustav SFRJ iz 1974. godine. Kritika ovog pravnog akta krenula je i pre njegovog usvajanja, a najoštrije je bila formulisana u pamfletu poznatom kao „Memorandum SANU“, 1986. godine, kada su njegovi autori izneli ocenu da „jugoslovenska mešavina definitivno uobličena Ustavom iz 1974. godine, ne poseduje minimum potrebne koherentnosti da bi obezbedila dalji društveni razvoj“, te lansirali tezu o neravnopravnosti srpskog naroda u toj mešavini.

U okviru složenog društveno-političkog uređenja SFRJ, zasnovanom na Ustavu iz 1974. godine, a prema podacima iz 1988-1989. godine, bilo je 37.751 predstavnik građana u skupštinama opština, od čega 15.400 srpske nacionalnosti. Imajući u vidu da su 1991. godine Srbi činili 36,2% od ukupno 23.528.230 stanovnika Jugoslavije, te da je od ukupnog broja predstavnika na lokalnom nivou 40,9% bilo srpske nacionalnosti, može se zaključiti da je broj Srba u organima lokalne vlasti prevazilazio njihovo procentualno učešće u ukupnom stanovništvu Jugoslavije. Dakle, na nivou osnovnih zajednica, opština, srpski narod je aktivno učestvovao u donošenju odluka, bio je politički najzastupljeniji narod, kapilarno prisutan u svim republikama bivše Jugoslavije, što nije bio slučaj sa predstavnicima drugih nacionalnosti. Ovi podaci su od izuzetnog značaja ako se ima u vidu da je Ustavom iz 1974. godine, bilo utvrđeno: „opština je samoupravna i osnovna društveno-politička zajednica“.

Naime, Ustav iz 1974. godine bio je koncipiran na suverenitetu radnih ljudi i građana, naroda i narodnosti, koji taj suverenitet prenose na najbliže oblike organizovanja i upravljanja, tj. opštine i osnovne organizacije udruženog rada, a potom neke od tih nadležnosti prenose na složenije oblike udruživanja: pokrajine, republike i federaciju, odnosno radne organizacije i složene organizacije udruženog rada. Dakle, može se izvući zaključak da je osnovna ideja Ustava iz 1974. bila ta da se vlast, odnosno procesi odlučivanja, što više približe pojedincu, te je iz tog razloga opština definisana kao osnovna zajednica koja potom sa drugim subjektima učestvuje u formiranju šireg društvenog dogovora. Ova ideja nije nikakav monopol socijalizma, već je ona i suština principa supsidijarnosti koji se primenjuje u Evropskoj uniji.

Ovakvo društveno uređenje je za posledicu imalo da su nadležnosti u vršenju glavnih društvenih funkcija kao što su zdravstvo, kultura, školstvo, socijalno i penziono osiguranje, bezbednost, privredni razvoj, bile većim delom skoncentrisane na nivou opština, a ne na nivou pokrajina, republika ili federacije. Radi finansiranja ovih funkcija, između ostalog, porezi i doprinosi koji su se plaćali iz dohotka osnovne organizacije udruženog rada, što bi danas bila preduzeća, išli su u korist društveno-političke zajednice na čijoj teritoriji je osnovna organizacija, preduzeće, trajno obavljalo delatnost, odnosno prema odluci i u korist lokalne samoupravne interesne zajednice koja građanima obezbeđuje zadovoljavanje potreba i interesa, odnosno korišćenje usluga za koje se plaćaju doprinosi.

S druge strane, Ustav iz 1974. godine je uredio prava i dužnosti federacije na način kako bi se određeni interesi građana delotvornije definisali i zaštitili na nivou šire zajednice. Tako su slobode i prava čoveka i građanina, solidarnost, socijalna sigurnost, jedinstveno tržište, teritorijalna celovitost, suverenost, ravnopravnost, nezavisnost, odbrana, međunarodni odnosi bili garantovani i štićeni na nivou najšire zajednice, odnosno federacije. Nadležnosti na nivou republika i pokrajina bile su uske, jer je federalni Ustav odredio granice u kojima su republička i pokrajinska rukovodstva slobodna u odlučivanju, ograničavajući ih s jedne strane veoma širokim opštinskim nadležnostima, a sa druge strane nadležnostima na federalnom nivou. Vredno je i ovde ukazati da su politički predstavnici srpske nacionalnosti u ukupnom zbiru na republičkom i pokrajinskom nivou bili relativno najbrojniji, čak i poslednje godine pred raspad SFRJ, 326 od ukupno 1.245 poslanika, kao i da su bili zastupljeni u svim republičkim i pokrajinskim skupštinama, osim u makedonskoj, što opet nije bio slučaj sa drugim nacionalnostima.

Danas postoje dramatične suprotnosti u okviru srpskog društva u vrednovanju perioda Jugoslavije, definitivno uređenog na osnovu Ustava iz 1974. godine. S jedne strane je većina građana Srbije koji pozitivno ocenjuju period Jugoslavije (prema skorašnjem istraživanju Vjerana Pavlakovića čak 71% stanovnika Srbije izjavilo je da žali za Jugoslavijom). Sa druge strane su nacionalisti koji danas, kao i pre više od 30 godina, ubeđuju Srbe u suprotno od očiglednog, statistički utemeljenog, i svoje stavove zasnivaju na neistinama i manipulacijama, poput Vasilija Krestića, poslednjeg živog pisca pamfleta, koji i dalje pothranjuje zablude srpskog naroda i tvrdi da su „jugoslovenska ideja i politika i Jugoslavija kao država, (kako prva tako i druga), postale podesan instrument za rasrbljavanje“.

Autor je advokat iz Beograda