Od zvezde u usponu do "padalice"

Srbija sa 303 publikacije u 2015. godini, dvadesetak članaka manje nego prethodne godine, zauzima 46. mesto od ukupno 106 zemalja za koje se vodi evidencija, četiri mesta ispod prošlogodišnje pozicije. Neposredno iza nas su osam zemalja EU: Slovačka na 51. mestu, Bugarska na 54, pa zatim Litvanija, Estonija, Hrvatska, Letonija, Kipar i Luksemburg. Ispred nas su ponajpre Slovenija, pa zatim Mađarska, Irska i Grčka. Nešto drugačija je situacija kada se broj publikacija svede na milion stanovnika. Tu se vidi da su na vrhu visokorazvijene zemlje sa malim brojem stanovnika. Raspored je isti kao prethodne, 2014. godine. Prvi je Singapur sa 421. člankom, zatim slede Švajcarska sa 209, Južna Koreja sa 164, Švedska sa 160, Finska sa 157, Danska sa 149 i Slovenija sa 143. Srbija je ovde bolje plasirana nego kod rangiranja koje uzima u obzir isključivo ukupan broj publikacija i sa 46 publikacije na milion stanovnika nalazi se na 38. Mestu. Iza su pet zemalja EU – Mađarska, Rumunija, Letonija, Hrvatska i Bugarska, a neposredno ispred Kipar, Poljska, Slovačka, Grčka i Litvanija.

Rangiranje zemalja prema kvalitetu publikacija može se izvoditi preko Hiršovog kriterijuma, ili preko odnosa broja citata i publikacija. Po Hiršovom kriterijumu na prvom mestu se nalazi SAD sa H=31, a neposredno iza nje su Kina sa 29, Nemačka 20, Singapur i Engleska 19 i Južna Koreja sa 18. Srbija se nalazi na 57. mestu zajedno sa Hrvatskom sa H=4, dok je ispred plasirana Slovenija sa H=6. Od zemalja EU, lošije su plasirane samo Luksemburg i Letonija. Ako se kao kriterijum uzme prosečna citiranost po nano članku, na prvom mestu se nalazi Singapur, a zatim slede Švajcarska, Holandija, Danska, Engleska, Australija i SAD. Srbija je po ovom kriterijumu još slabije plasirana i nalazi se na 66. mestu, a iza je od zemalja EU samo Litvanija.

Ukupan broj registrovanih i objavljenih patenata u SAD i Evropi u 2015. godini prema novousvojenoj metodologiji StatNano je nešto preko 22.500, pri čemu polovina ovih patenata pripada američkim institucijama. Iza njih slede Japan, Južna Koreja, Tajvan, Kina i Nemačka. Deset puta je vise nanopatenata zaštićeno u Americi nego u Evropi. I kod analize podataka koji se odnose na broj patenata na 100 članaka, situacija je neizmenjena u odnosu na prethodnu godinu, tako da se na vrhu nalazi SAD, a zatim slede Japan, Holandija i Tajvan. Srbija vec godinama nema nijedan međunarodni patent.

Kako pokazuju rezultati StatNano analize, 3.600 nanoproizvoda iz oblasti elektronike, automobilske industrije, građevinarstva, kozmetike i farmacije, kućnih aparata, naftne industrije, sportske opreme, tekstila, voda i otpadnih voda su proizvedeni u 562 kompanije u 44 zemlje. Kompanije iz SAD su proizvele 1.169 nanoproizvoda, a nakon njih slede Engleska sa 340, Nemačka sa 291, Tajvan sa 233, Kina sa 221 i Japan sa 202. Najzastupljeniji nanoproizvod je titan dioksid koji se nalazi u 532 nanoproizvoda, a zatim slede nanosrebro, silicijum oksid i ugljenični materijali. Nanoproizvodi najlakše nastaju u kompanijama koje već imaju slične proizvode, kao i u zemljama sa jasno definisanom strategijom i opcijama za tržišni plasman. Naravno, ni ove godine nema nanoproizvoda iz Srbije.

Švajcarska je uz Singapur zemlja na samom vrhu po ovde analiziranim pokazateljima i svakako savršen primer za ugled. Ona ima 8,2 miliona stanovnika, nešto više od nas, i godišnji bruto društveni proizvod od 650 milijardi dolara, odnosno 80.000 dolara po glavi stanovnika, petnaest puta veći nego mi. Izdvaja tri odsto nacionalnog dohotka za istraživanja i po tom kriterijumu se nalazi na 5. mestu u svetu. Sa 1.800 nanočlanaka nalazi se na 21. mestu, ali je druga po broju nanočlanaka na milion stanovnika i po njihovoj uticajnosti, odnosno kvalitetu. U toku 2014. godine je samo njihova Savezna politehnička škola iz Lozane (EPFL) proizvela 439 publikacije sa Hiršovim indeksom 21. Sa 48 evropskih patenata u 2015. godini nalazi se na 6. mestu, a sa 118 američkih patenata nalazi se na 11. mestu. Ima 187 nanoproizvoda, od čega 148 iz oblasti elektronike, 19 iz kozmetike i 14 iz oblasti građevinarstva.

Iako je udeo publikacija iz oblasti nanotehnologija u odnosu na ukupan broj publikacija kod nas 6,8 odsto, čak i tako mali broj predstavlja savršen senzor za ocenu opšteg stanja u nauci. Zemlje kod kojih taj procenat poslednjih godina naglo raste beleže značajne tehnološke napretke. Analiza podataka iz nekoliko poslednjih godina kod nas nedvosmisleno pokazuje blagi pad, tako da smo se prvi put spustili ispod 45. mesta u svetu gledano po broju, kao i kvalitetu publikacija. To je konačno i u saglasnosti sa ukupnim brojem publikacija, koje od 2012. godine beleže stalni pad. Od „zvezde u usponu“ smo, tako reći, postali „zvezda padalica“. Patenti i nanoproizvodi se nisu pomerili sa mrtve tačke i neće sve dok se suštinski ne promeni odnos društva prema nauci. Ulaganja u nauku moraju biti na nivou nama sličnih zemalja i onih kojima težimo, dok ekspertski sistem organizovanja nauke mora zaživeti.