Popis ili otpis

Najstariji sačuvani popis na ovim prostorima datira iz 1454/55. (to je turski popis), pisan na osnovu vladaoca timara (poseda). Sačinjen je po zapovesti sultana Mehmeda Osvajača i čuva se u Istanbulskoj gradskoj biblioteci (Beledye kutuphanesi) i ima signaturu „Cevdet yazmalari 0.9“.

Originalne beleške nisu sačuvane, a na osnovu njih su zbirni popis sačinili popisivač Emin Mehmed, sin Mihal Koči, i pisar Jusuf, sin Mustafe.

Popis se sastoji od 56 listova, dimenzija 29,5 x 10,5 cm i pisan je pismom „divani“, sa različitim brojem redova po strani, crvenim i sivim mastilom, arapski, i predstavlja jedinstveni istorijski i statistički dokument, a nakon njega su poznati popisi iz 1466, 1483. i 1560. godine.

Prvi, nezvanični popis po oslobođenju od Turaka proveden je u Srbiji u leto 1833. po naređenju kneza Miloša, u kome je uz broj domova evidentiran i broj aračkih (poreskih) glava, ali bez evidencije broja stanovnika. Prvi zvanični popis bio je sledeće, 1834, u tadašnja 15 okružja, sa 666.856 stanovnika.

Potom su sledili popisi 1859, 1863. (najdetaljniji, poimenično, sa rodbinskim vezama i podacima o imovinskom stanju svakog domaćinstva), 1866, 1874, 1884, 1890, 1895, 1900, 1905, 1910, 1921, 1931, 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002. i 2011. godine.

Zbog istorijskih prilika, u kojima su se granice Srbije, kao retko koje države, stalno menjale pa nije moguće izvoditi komparativno stanje, usmerićemo fokus na rodnu opštinu potpisnika ovog teksta – Knjaževac, a podaci vezani za nju uglavnom se poklapaju sa kretanjima u većini opština u Srbiji.

Od prvog zvaničnog popisa (1834), kada je u njoj živelo svega 7.349 duša, stanovništvo je veoma progresivno (pravom demografskom eksplozijom) raslo na 43.704 (1874), 53.427 (1890), 57.026 (1895), 60.691 (1900), 62.913 (1905) i 65.545 (1910).

Tragični ratovi uslovili su demografski pad (u periodu 1912-1918. stradala su 5.004, a 1918-1920, u konsolidaciji države, u pobunama, još 67 vojnika); sledeći popis je evidentirao broj 55.381 (1921), manjak od 15,59 %, i mada se stanovništvo oporavilo na 63.143 (1931), nikada nije uspelo da nadomesti stravične posledice stradanja u Prvom svetskom ratu, kada je stradao veliki broj reproduktivnog dela stanovništva (neoženjenih i mladih roditelja koji bi imali još dece).

Kao pokazatelj kolika su to bila stradanja neka posluži podatak da je u selu Potrkanje stradalo 27,30 odsto ukupnog stanovništva, u Kandalici 24,31 odsto,  Bučju 16,18 odsto, a u selu autora ovog teksta, Manjincu, 12,06 odsto; od 630 na popisu, stradalo je 76; neoženjenih je među njima bilo 27…

Daleko manji broj žrtava u Drugom svetskom ratu – 930 po zvaničnim podacima komunističkih vlasti, a najmanje 1.682 po istraživanju potpisnika ovih redova (videti „Pomenik žrtava Drugog svetskog rata područja opštine Knjaževac“, Istorijski arhiv Zaječar, 2017), uslovio je 61.560 (1948), pa konstantu 61.973 (1953).

Opadajući niz od 59.445 (1961) uslovljen je najpre delovanjem „Bele kuge“ (jedno dete, da se ne deli imanje), pa brojnim odlascima na rad u inostranstvo krajem šezdesetih godina (Nemačka, Austrija, Švajcarska i Francuska). I tokom narednih godina evidentan je odliv najčešće mlađeg seoskog stanovništva „u gastarbajtere“: 52.010 (1971), 48.789 (1981), 44.036 (1991).

Krvavi raspad Jugoslavije i ratovi, bekstvo stanovništva u potrazi za mirnijim, bogatijim i – nadasve – dostojanstvenijim životom, odneli su uglavnom mlade i obrazovane ljude – cvet našeg društva (neki bi kazali nacije) te je na popisu 2002. zabeleženo samo 37.172 u opštini. Iako promena vlasti nije donela boljitak, već neipunjena nadanja i razočarenje u one koji su mnogo obećali, a malo ispunili – broj stanovnika se, nakon dužeg perioda, održao gotovo u konstanti: 37.015 na popisu 2011.

Zabrinjavajući je i podatak o preseljenju seoskog stanovništva u gradove – primerice, u varoši Knjaževac, na popisu 1874, živela su 3.459 stanovnika, 7,91 odsto od ukupnog u opštini, a na popisu 2011. u Knjaževcu je bilo 18.404, što čini 44,75 odsto od ukupnog u ostalih 85 seoskih naselja.

Desetak sela su ranije brojala 1.500-2.000 stanovnika, a na popisu 2011. Repušnica je mrtvo (bez stalno boravišnih, a takvo slovi već skoro tri decenije); Aldina Reka je imala jednog, Gabrovnica (nekada rudnik uranijuma) i Tatrasnica po tri stanovnika… Selo u kome je potpisnik ovih redova odrastao (Manjinac, iz koga direktno vodi poreklo komunistička porodica Marković) je imalo 630 stanovnika, a danas manje od 40 boravišnih. Danas su tri sela mrtva – uz Repušnicu, Aldina Reka i Gabrovnica.

Po nekim podacima, u periodu 2002-2011, iz Srbije je otišlo oko 180.000, a 2011-2022. čak 700.000 (oko 10 odsto) u odnosu na 2011, kada nas je bilo 7,3 miliona, što vodi pretpostavci da nas je trenutno oko 6,6 miliona. Ako se nastavi ovakav tempo depopulacije, na kraju veka biće nas 2,8 miliona, ali to vlast ne brine jer će se u pojedine krajeve bogate rudom privremeno (dok je ima) naseliti kolonizatori Kinezi, a na plodnim poljima braća Arapi. Ostali krajevi biće u potpunoj devastaciji.

Podaci sa popisa pokazuju pravo stanje stvari – vitalnost jedne države, ne samo u tehnološkom razvoju i rastu njenog bogatstva već i zdravlje stanovništva (naciona). A sva je prilika da sa velikom zebnjom čekamo ovaj popis, njegove rezultate.

Oni će neumitno pokazati do koje tačke smo stigli u našem padu, i da li je on prerastao u strmoglavi – bez ikakve nade da će se uskoro preobrati u strmoglavi rast, kako se izrazi prepametna ministarka.

Popis će konačno pokazati koliko je ova vlast svojom sumanutom i neodgovornom politikom, politikom vrdanja (kako čusmo iz Njujorka) doprinela da se popis konačno pretvoriti u otpis.

Autor je književnik iz Bora

Stavovi autora u rubrici Dijalog ne odražavaju nužno uređivačku politiku Danasa.