Srbija je nesumnjivo obeležena borbom za priznavanje koje se suštinski odnosi na prepoznavanje njenog isključivo trenutnog političkog, socijalnog i kulturnog svojstva, nezavisno od varijabli njenog celokupnog prethodnog istorijskog iskustva.
U duhu Fukujaminih krugova poverenja (Fukuyama, 1995) i Honetove borbe naroda za priznanjem (Honneth, 1995), ovaj fenomen bi predstavljao odnos međunarodne zajednice prema nekoj političkoj zajednici na osnovu njene spremnosti da izborom kulturnog i institucionalnog modela ostvari svoj interes kroz međunarodno pravo i platforme radi daljeg toka svog istorijskog razvoja.
Praksa priznavanja se može pratiti od Berlinskog kongresa i za Srbiju bi se lako moglo pronaći nebrojeno odgovarajućih primera iz njenog ključnog XIX veka – prepoznavanje deseteračke epske poezije od nemačkog istoričara Rankea dovelo je do pažnje i priznanja ustaničkog pokreta za oslobođenje, a uspostavljanje više institucija i donošenja više pravnih instituta među kojima i 1844. godine Rešenja o zaštiti razvalina određenih starih gradova i zamkova kao spomenika drevnosti, koje je došlo kao posledica dozrelosti civilizovane svesti (prema Polu Fošiju) i građanskog odnosa prema nasleđu, nesumnjivo je dovelo i do pune međunarodne državotvorne akreditacije 1878. godine.
Evolucioni put priznavanja evropskih naroda pre i nakon Drugog svetskog rata postao je složen i prikriven zbog neugodnog nasleđa kolonizacije čiji je predvodnički subjekt bila Evropa – krivice, reparacije i hladnoratovske intrige kao i potreba za hitnom političkom evolucijom od završetka hladnog rata do danas. Do evropskog kasnog kolonijalnog perioda sredinom šezdesetih godina, međunarodno pravo više je predstavljalo pravo na stigmatizaciju – održavanjem osećaja kolonijalne superiornosti, latentnog rasizma ili dominacije na osnovu svakome zaslužene tekovine iz Prvog ili Drugog svetskog rata.
Podešavanje narativnog identiteta naroda u cilju priznavanja, istina, i dalje se odvijalo restriktivnim i diskriminatornim gestovima prepoznavanja, ali ne više prema eugeničkim pretpostavkama već kulturološkim i tehnološkim. Praksa priznavanja se uočava kao rezultat postepene evolucije zapadne, evropsko-američke pravne kulture koja predstavlja njenu primarnu komponentu opšte kulture. Bazirano na osnovnoj podeli između civilizovanih i necivilizovanih nacija sve do šesdesetih godina XX veka, priznavanje je predstavljalo instrument usaglašavanja, stabilizacije i merni standard političkog subjekta – a taj standard nije bio ništa drugo nego zapadnoevropsko-američki reprezentacioni narativ.
Asimilacija socijalističke Jugoslavije u zapadne političke i kulturne tokove kroz njeno posleratno međunarodno iskustvo, očigledno je predstavljalo ogledno polje kulturološke a potom i pravne tehnologije u praksi priznavanja. Nije čudno prisustvo, na primer, intelektualnih i umetničkih aktivista evropskih internacionalnih pokreta u visokim inostranim političkim poslovima (Marko Ristić, Konstantin Popović), socijalnog standarda adaptiranog u urbanističke likoravni naših gradova, avangarnog filma i muzike kojima se razlokovala od ostatka susedstva, prijemom studenata iz zemalja Trećeg sveta ili uglavnom neuspešnih ali redovnih jugoslovenskih evrovizijskih aranžmana. Ovakvi potezi usmerenog prilagođavanja u današnjim teorijama društva nazivaju se minimalne političke/kulturne intervencije.
Nakon dekolonizacije zemalja Trećeg sveta od sredine šezdesetih godina XX veka, prepoznavanje ravnopravnog kulturnog položaja odvijalo se međunarodnim platformama kakav je bio i Pokret nesvrstanosti. Nema sumnje da su na takvoj platformi, u kojoj je federativna Jugoslavija bila ne samo intenzivno uključena već je predstavljala i vodeći činilac njene funkcionalne političke identifikacije, proveravane sposobnosti uključivanja dotadašnjih kolonizovanih ili pseudo-civilizovanih naroda u krug međunarodnog prava – a kao predvodnici takvog pokreta, Jugoslaviji su tako više proveravani kapaciteti za međunarodno priznavanje nego što je mogla očekivati privrednu korist u društvu takvih zemalja.
Na primer, kada je uoči 1. septembra 1961. godine završena stambena zgrada na uglu Ruzveltove i Cvijićeve ulice, namenjena stanovanju stranih novinara izveštača sa Prve konferencije nesvrstanih zemalja u Beogradu, nije bilo sumnje u zadati cilj njenog arhitektonskog koncepta. Projektovana u duhu mondijalnog, savremenog internacionalizma, ona nije imala samo ciljanu predstavu internacionalizma države koja očekuje tačno takvu percepciju od njenih privremenih stanara, već i sa očekivanjem da kao takva, obavi vaspitavajući uticaj na građane koji će u njoj živeti ili kraj nje prolaziti. Zgrada je danas neugledna, oronule fasade, predstavljajući ilustraciju duboko promišljenih asocijativnih motiva i lukrativnih strateških poteza tadašnje kulturne politike.
No, temeljni oblik priznavanja identiteta naroda predstavlja i činjenica da su bivši kolonizovani narodi postali podložni međunarodnom pravu, pa makar im države bile i krajnje ekonomski nestabilne, ali istih prava i obaveza sa njihovim bivšim kolonijalnim vlasnicima. Sa završetkom hladnog rata kome se vremenski okvir uzima u 1989. godini, formuliše se novi koncept međunarodnog prava po kome se sprovodi priznavanje – usaglašavanje kroz pravo da se bude različit i pravo drugosti. Nove tranzicione dražave uživaju jednakopravni status sa svojim bivšim kolonizatorima i osvajačima a stigmatizirajuće klasično međunarodno pravo koje se nosi sa neautonomnim narodima nestalo je zajedno sa novinom – statusom različitosti i drugosti.
Različitost a ne više sličnost po kulturnom nasleđu odražava potrebu za ponovnim spoznanjem i dolazi do izražaja sa novom epizodom globalizacije. Pored pravnog statusa kulturne jednakosti u međunarodnom pravu pojavio i pravni status razlike, te kako tvrdi Alan Turen, narodi kao i države, grupe i manjine, danas žele da budu priznati međunarodnim pravom kao jednaki ali različiti. Iz ovoga su se pojavila nova granična područja međunarodnog prava, u vidu priznavanja svojstva, a pravo na različitost je podržano ekonomskim vrednovanjem i konzumentskom etikecijom.
Međutim, pravom na zaštitu sopstvene kulture sećanja i istorijskog pamćenja priznavanje se danas razvilo u traženje ključnih reči civilizacijske i kulturne pojave, a za neke narode je ono otvorilo mogućnost ispravke istorijskih grešaka kroz poricanje priznavanja – rođeno iz prezira prema zajedničkoj ulozi ili specifičnom identitetu u prethodnom istorijskom trenutku (na primer, jugoslovenstvo i sl), ranijim vrednostima i vezama, načinu života i shvatanju dostojanstva ili načina na koji je čuvan sopstveni fizički integritet tokom istorije.
Značajnu podršku priznavanju naroda preko prvobitne platforme jednakosti, potom platforme raznovrsnosti u sadašnji pravni princip ugroženosti, sproveden je kroz podršku organizacije UNESKO i većeg broja evropskih konvencija o manjinama. Organizacija UNESKO je imala značajnu ulogu u balansiranju dekolonizovanih ili država povređenih okupacijama kao i onih koje su i dalje ostale podložne zapadnoj ekonomskoj hegemoniji, razapete između želje za priznavanjem i ponovnog otkrivanja svojih kulturnih identiteta i kapaciteta.
Sa pojavom raznovrsnosti iz Konvencije o biološkoj raznovrsnosti, donetoj 1992. godine u Rio de Ženeiru, došlo se do uverenja da je neophodno zaštititi kulturno nasleđe u njegovoj apsolutnoj celini – moć privlačenja međunarodne zajednice paradigmom priznavanja, ostvarena je identitetom opasnosti od izumiranja i uništenja ekosistema. Univerzalnom deklaracijom o kulturnim raznolikostima koja je usvojena na konferenciji UNESKO-a 2001. godine, sa usvajanjem novog pojma kulturnog ekosistema, pitanja kulture su povezana sa prirodom i živim svetom, te je kulturna raznolikost postala jednako vitalna za čovečanstvo koliko i biodiverzitet ekosistema u vezi prirodnog nasleđa. Ispostavilo se da je pristup ovakvom povezivanju izazvao niz pravnih sukoba u pogledu međunarodne trgovine, carinskih i prelevmanskih praksi u eksploataciji zemalja Trećeg sveta i plemenskih zajednica nad kojima su umesto kulturnih transakcija zagospodarile neuporedivo snažnije ekonomske transakcije.
Moguće je iznaći nebrojeno kulturnih praksi kojima se pokazuje kako se prilagođava narativni identitet naroda međunarodnom pravu u cilju njegovog priznavanja. Dok je zapadna Evropa ubrzano preokrenula perspektivu prava jednakosti ka kulturnoj raznolikosti a potom i ka zaštiti od izumiranja, čime se došlo rekonstrukcijom klasičnog međunarodnog prava liberalno prilagodljivim i apstraktnijim međunarodnim pravom, čini se da se Srbija, prema svim parametrima pravne tehnologije koji se trenutno primenjuju u njoj, na njoj i njen okolni ambijent nazvan Zapadni Balkan, nalazi tek u fazi protoevolutivnog unutrašnjeg priznavanja po principu pristojnosti u jednakosti – kao instrumentu koji se odnosi na tek nešto više od jednakosti. U tom smislu, ostaje tek da se vidi delotvornost Strategije kulturne politike do 2027. godine Ministarstva kulture i informisanja Republike Srbije, posebno u onom delu koji se odnosi na kontaktne dimenzije otvorenosti, kao najinteresantijeg poglavlja u ovom kontekstu.
Autor je arhitekta i predsednik Društva konzervatora Srbije
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, ali i na X nalogu. Pretplatite se na PDF izdanje lista Danas.
