Sindikati na prekretnici: Autorski tekst Zorana Stojiljkovića

Njihova konstanta i razlog postojanja je borba za očuvanje i unapređenje interesa sveta rada. Istorija pokriva, međutim, periode radikalnih tehnoloških i ekonomskih promena, kao i promena normativno institucionalnih praksi uređenja odnosa na tržištu rada.

Posledično i različitih političkih i organizacionih strategija samih sindikata. Primera radi, kad je o tehnoekonomskim aspektima reč, istorija sindikata obuhvata predindustrijsko doba manufaktura, faze rane i zrele industrijalizacije, postindustrijsko doba postupne automatizacije i aktuelnu fazu digitalizacije i robotizacije – četvrtu industrijsku revoluciju.

HAJMANOV TROUGAO: Posledično, tehnološke promene rezultiraju i velikim strukturnim i organizacijskim promenama.

Primera radi, prelaskom sa zanatske na masovnu industrijsku proizvodnju došlo je do promene u strukturi sindikata pa su oni prerasli iz lokalnih organizacija zanatske (muške) radne snage u masovne industrijske sindikate.

Sa porastom zapošljavanja belih okovratnika, dolazi do strukturne promene sindikalnog pokreta kojom oni teže da obuhvate novu radnu snagu srednje klase.

Političko-strateški, Ričard Hajman ističe tri idealna tipa (evropskih) sindikata koji su povezani sa različitim ideološkim shvatanjima:

(1) sindikati su interesne organizacije koje su pretežno orijentisane na funkcionisanje tržišta rada;

(2) sindikati su vozila za podizanje radničkog statusa u društvu i unapređivanje socijalne pravde;

(3) sindikati su ratne škole u borbi između rada i kapitala (Hajman, 2001). Hajman je u skladu sa svoja tri idealna modela sačinio trougao u čije je uglove postavio tri usmerenja: tržište, društvo i klasa. Svaka tačka u trouglu se vezuje za različiti model sindikata, tako da su poslovni sindikati usmereni na tržište, integrativni na društvo, dok su radikalno-opozicioni usmereni na klase.

Ključna briga sindikata kao interesnih udruženja zaposlenih je regulisanje zarada i radnog odnosa. Oni ne mogu ignorisati tržište, ali istovremeno predstavljaju koncept kolektivnog interesa i identiteta koji odvaja radnike od poslodavaca.

Bez obzira da li podržavaju klasnu ideologiju ili se, poput hrišćanskih i reformskih sindikata, oslanjaju na ideje solidarnosti i klasnog mira, oni ne mogu izbeći ulogu klasnih agencija.

SINDIKALNE BORBE: Ebinghaus i Viser predlažu set sličnih institucionalnih pragova u političkoj integraciji radničke klase u politiku:

(1) legitimitet – priznavanje zajedničkih prava udruženim radnicima;

(2) legalizacija – garantovanje prava na štrajk i sindikalni imunitet koji omogućava praktikovanje prava na legalnu kolektivnu akciju;

(3) zastupljenost – priznavanje sindikata kao ravnopravnih učesnika kolektivnog pregovaranja sa poslodavcima i državom;

(4) integracija – priznavanje sindikata kao posrednika u javnoj politici (Ebinghaus i Viser, 2000).

U pogledu sindikalnog organizovanja moguće je govoriti o tri glavna politička i društvena rascepa i to: rascep rad – kapital; rascep crkva – država i rascep revolucija – reforme (Ebinghaus i Viser, 2000).

Svaki od ovih rascepa je moguće povezati sa različitim sindikatima, tako da se rascep rad – kapital odnosi na nastanak i razvoj sindikalnih pokreta koji su bili bliski socijaldemokratskim partijama.

Sa druge strane, rascep crkva – država je moguće povezati sa nastankom sindikalnih pokreta pretežno hrišćanske orijentacije, dok se rascep revolucija – reforme može povezati sa nastankom i razvojem anarhosindikalnih i komunističkih sindikalnih pokreta.

Uticaj sindikata i poverenje u njih zavise dakle od njihove moći da se osnovni ciljevi vezani za uslove i zarade radnika, kao i za demokratiju i socijalnu pravdu kao njihov okvir i garanciju – njihova misija i vizija, strateški umešno ostvaruju u krajnje različitim društvenim (ne)prilikama.

Sindikatima su na raspolaganju interne strategije objedinjavanja i integracije interesa složenog i promenljivog sveta rada, kojima, recimo, danas ključno doprinose socijalne mreže i mrežno povezivanje.

Njima komplementarne su eksterne strategije kako one za zastupanja, lobiranja i pregovaranja, tako i konfliktne alatke poput štrajkova i širokih socijalnih protesta. Konačno, iz ugla ostvarenih efekata, istorija sindikalnih borbi ima, po sudu potpisnika ovih redova, oblik parabole, ili grčkog slova omega.

Polaznoj fazi borbe za priznavanje sindikata, sledi dugi vek njihove postupne institucionalne integracije i širenja ekonomskih, socijalnih i političkih, izbornih prava.

Ona vrhunac dostiže sedamdesetih godina 20. veka, sa deradikalizacijom i integracijom i revolucionarnog krila sindikata do koje dolazi unutar države blagostanja i prihvatanja koncepata socijalnog partnerstva i dijaloga sveta rada i kapitala.

MOĆ SINDIKATA: Aktuelni sužavajući krak čine, na radikalnoj izmenjenoj osnovi platformskog rada, recimo, ponovo otvoreni problemi pristojnog rada i delovanja sindikata. U pitanju su digitalizacijom i robotizacijom otvorena pitanja budućnosti (plaćenog) rada i sudbine sindikata.

Moć sindikata i radnika prvo je određena njihovom strukturnom moći, odnosno vezom promena u procesu i načinima rada sa stanjem ponude i tražnje na tržištu rada. Onda sledi organizaciona moć i veštine pregovaranja oko uslova rada i zarada, radnih i socijalnih prava.

Danas se, recimo, pored klasičnog formalnog i neformalnog, radi i o ultrafleksibilnom (digitalnom) tržištu rada na kome se, umesto tradicionalnih radnika i poslodavaca, susreću (lažno) samozaposleni platformski radnici, platforme kao posrednici i klijenti raspršeni diljem sveta, zainteresovani za jednokratnu projektnu uslugu.

Najzastupljeniji oblici digitalnog rada – rad na digitalnim platformama i rad na zahtev posredstvom aplikacija su primeri u kojima se platforma ili mobilna aplikacija koriste kao medijator između radnika i klijenta, koji često nadilaze prostor nacionalnih država i zakonodavstava.

Postavlja se i pitanje do koje mere su i angažovani u gig ekonomiji – ekonomiji tezgarenja – zainteresovani za išta više od zarada, učešća u određenju algoritma upravljanja procesom rada, prava na diskonektovanje i elementarna socijalna prava.

Politička moć sindikata, odnosno moć uveravanja i mobilizacije kao svoj osnovni problem ima danas gradnju lepezaste strategije koja uključuje i koalicije sa organizacijama samozaposlenih i bivših i budućih zaposlenih – penzionera i aktuelno nezaposlenih.

Od zaboravljene prakse saradnje sindikalnog sa zadružnim pokretom i pokretom kooperativa dalo bi se šta naučiti i vek i po kasnije. Aktuelni protesti i štrajkovi govore upravo o tome.

***

Danas, nakon pandemije i sa ratom u Ukrajini, odnosno sa sankcijama, energetskom krizom i stagflacijom – inflacijom praćenom privrednom recesijom, urgentno su otvorena i pitanja očuvanja proizvodnje i zaposlenosti, zarada i standarda života.

Vreme naduvavanja finansijskih balona, jeftinog novca i niskih, čak negativnih kamata je za nama. Krize i ratovi dodatno uvećavaju egzistencijalnu nesigurnost i strahove od daljeg širenja siromaštva i nejednakosti. Sindikati su ponovo na početku.

Autor je politički sociolog

Stavovi autora u rubrici Dijalog ne odražavaju nužno uređivačku politiku Danasa.