Srbija na vrhu po depopulaciji

Prvi razlog je taj što je Srbija promenila svoj teritorijalni statistički obim, te tako stanovništvo obuhvaćeno popisom nije isto 1981. godine i 2022. godine.

Drugi razlog je moguća nepouzdanost usled svojevrsnog bojkota popisa 2022. godine od strane onog dela stanovništva koji je izrazito nepoverljiv prema državnoj vlasti, makar to bio i Republički zavod za Statistiku.

Treći razlog je politizacija popisa i uopšte statističkih društvenih podataka ne samo od strane političkih stranaka i njihovih lidera, već i kroz personalna rešenja u organizacijama koje su zadužene za prikupljanje i obradu podataka.

Četvrti, i možda najznačajniji razlog je taj što je Srbija imala tokom devedesetih godina prošlog veka nekoliko migratornih talasa (izbegličkih i emigratornih) koji ne nalaze svoj jasan izraz pre svega u vrednovanju ovih fenomena, što posledično dovodi i do nejasnih statističkih podataka.

Naime, ako se uzme kao relevantna teritorija ona na kojoj je u potpunosti sproveden popis 2022. godine, dakle bez stanovnika Kosova, kao referentna za 1991. i 2002. godinu, onda je 1991. godine Srbija imala 7,8 miliona stanovnika (8,1 miliona sa popisanim stanovništvom na Kosovu), a 2002. godine 7,49 miliona.

Srbija je zabeležila značajan priliv stanovništva (izbeglice, migranti) u periodu od 1991. do 2002. godine, prema Migracionom profilu Republike Srbije za 2010. godinu, od 762.000 doseljenih lica iz republika bivše SFRJ.

Dakle, u navedenom periodu je „originalno“ stanovništvo Srbije smanjeno za oko 15% u odnosu na popis 1991. godine, oko 1,1 milion stanovnika, što je donekle nadoknađeno prilivom stanovništva iz drugih federalnih jedinica bivše SFRJ.

U periodu u kom nije bilo ratnih sukoba, a došlo je do ekonomskog oporavka, od 2002. godine do 2022. godine, stanovništvo Srbije se smanjilo po stopi koja je niža nego ona koja je zabeležena tokom devedesetih godina prošlog veka, za oko 10%, sa 7,49 na 6,69 miliona. Srbija se prema ovim podacima svrstava u sam svetski vrh prema brzini depopulacije zajedno sa Litvanijom, Letonijom i Ukrajinom.

Baltičke zemlje su u predmetnom periodu registrovale pad stanovništva, Litvanija sa 2,3 na 1,8 miliona, Letonija sa 3,4 na 2,8, dok je Estonija zabeležila daleko manji pad od oko 0,05 miliona. U prvih deset zemalja po brzini depopulacije, prema podacima Svetske banke su još i Bosna i Hercegovina i Hrvatska.

Dakle, „dominiraju“ nekadašnje članice bivše SFRJ i SSSR-a.

Fenomen depopulacije se objašnjava složenim uticajem raznih faktora prvenstveno ekonomske prirode (prihod i mogućnost zapošljavanja). Međutim, svesti objašnjenje ovog fenomena nije moguće bez uzimanja u obzir i osećanja opšte sigurnosti, „social well-being“, pre svega odsustva straha od sukoba.

Teoretičari Daniel Bar-Tal i Uriel Abulof ukazuju na primeru Izraela da se emigracija i niska stopa nataliteta mogu shvatiti kao egzistencijalna pretnja u uslovima društva koje živi u „kulturi pretnje“, „mentalitetu opsade“, u odnosu na druge etničke zajednice, gde traume iz prošlosti predstavljaju osnov kolektivnog straha.

Uporno ponavljanje i reinterpretacija nacionalističkih narativa o stalnim pretnjama od strane drugih naroda, obnavlja sećanje na traume kod onih koji su ih preživeli ili svedočili o istima, kao i da izazove međugeneracijsko prenošenje trauma.

Imajući u vidu da od prvih deset zemalja na svetu čak četiri su sa Zapadnog Balkana, ukazuje da se u analizi depopulacije Srbije i prostora bivše SFRJ nužno moraju uzeti u obzir vanekonomski faktori, prvenstveno kolektivni strah od međunacionalnih sukoba, odnosno rata, kao faktor koji utiče na smanjenje stanovništva.

Dva su glavna argumenta kojima se relativizuje značaj navedenog vanekonomskog faktora, te se ističe da i druge zemlje, poput baltičkih zemalja, suočavaju sa istim problemom.

Prvi je taj da ekonomski razvoj negativno utiče na fertilitet, gde je viši standard, manje je dece“, „gde su soliteri tu je manje dece“, i tome slično. Činjenica je da društveni razvoj koji se izražava u manjoj smrtnosti odojčadi i majki na porođaju utiče na snižavanje stepena fertiliteta (rođena deca po ženi).

Uzevši ovu društvenu zakonitost u obzir, neophodna je uporedna analiza stope fertiliteta u poslednjih dvadeset godina u uslovima kada je istovremeno zabeležen značajan rast prihoda i zaposlenosti.

U Srbiji se registruje pad stope fertiliteta u periodu od 2002. do 2020. godine sa 1,58 na 1,48 deteta po ženi, a slično je i u drugim federalnim jedinicama bivše SFRJ. Međutim stopa fertiliteta je u porastu u baltičkim zemljama, te je tako u Estoniji porasla u navedenom periodu sa 1,36 na 1,58, u Litvaniji 1,23 na 1,48, u Letoniji sa 1,26 na 1,55.

U poslednjih nekoliko godina ove zemlje, nakon višedecenijskih negativnih demografskih trendova, uspevaju da smanje stopu depopulacije.

Ovaj trend se može objasniti odsustvom dva faktora, koji su prema Peterisu Zvidrinsu iz litvanskog Centra za demografiju, značajno uticala na migraciju i populacionu reprodukciju u periodu od 1991. godine do 2004. godine: raspad SSSR-a i značajna emigracija pre svega slovenskog (ruskog, beloruskog, ukrajinskog i poljskog) stanovništva.

Nakon 2004. godine glavni faktor je ulazak u Evropsku uniju koji je omogućio veći stepen slobode kretanja, mogućnosti zapošljavanja i učešća u političkim procesima u destinacionim zemljama

. Ova poslednja činjenica je od izuzetnog značaja i u slučaju npr. depopulacije Bugarske i Rumunije, što nije slučaj Srbije jer nije deo jedinstvenog evropskog okvira egzistencijalne sigurnosti.

Drugi glavni argument je migratorni, u smislu da razvijena društva privlače stanovništvo usled jakih „privlačećih“, „pull“ faktora ekonomske prirode.

Međutim, ovaj argument gubi na relevantnosti ako se imaju u vidu podaci s početka ovog teksta, gde je Srbija, usled raspada SFRJ takođe bila destinacija migratornih (prvenstveno izbegličkih) kretanja, što je donekle ublažilo pad stanovništva koji bi da nije bilo ovih kretanja, bio viši nego u baltičkim državama u predmetnom periodu, 15% u odnosu na 12%.

Konstatacije o uticaju na demografska kretanja u baltičkim državama raspada šire društvene zajednice, odnosno ontološka nesigurnost i značaju uticaja vanekonomskih faktora na migratorne tokove i populacionu reprodukciju važe i za prostor Zapadnog Balkana.

Međutim za razliku od baltičkih zemalja gde su ovi faktori prestali da deluju, na prostoru bivše SFRJ imaju i dalje uticaja dvadeset godina nakon poslednjeg međunacionalnog sukoba i rata, usled stalnog održavanja stanja „zamrznutog konflikta“, u kom dominira nacionalistički „realistički“ narativ prema kom je mir samo pauza u stalnom sukobu naroda.

U tom smislu opravdano se može pretpostaviti da će novi ratni sukob na prostoru bivšeg SSSR-a, u Ukrajini, obnoviti delovanje onih faktora koji su negativno uticali na demografska kretanja u baltičkim državama u periodu tokom devedesetih godina prošlog veka.

Isto kao i što kontinuirano stanje „zamrznutog konflikta“ na prostoru bivše SFRJ negativno utiče na migracije i populacionu reprodukciju ne samo u Srbiji, već na čitavom Zapadnom Balkanu.

Slučajevi Zapadnog Balkana i baltičkih država potvrđuju da je takozvano „socijalno zdravlje“, „social well-being“ prema definiciji Svetske zdravstvene organizacije, odsustvo negativnih osećanja, mirna koegzistencija u zajednicama, odnosno sredina koja ne ugrožava, već učvršćuje smisao postojanja pojedinca/ke, jedan od ključnih faktora koji utiču ne samo na migracije već i na stopu fertiliteta.

Relativizacija značaja „socijalnog zdravlja“, odnosno negativnih posledica kulture pretnje i s njom vezanim osećanjem straha po stanovništvo Srbije, je samo drugi aspekt nacionalističke politike i „spinovanje“ kojim srpski i drugi nacionalisti po svaku cenu opravdavaju održavanje „mentaliteta opsadnog stanja“ i stalnog konflikta između Srba i drugih etničkih zajednica.

Izbijanje bilo kakvog konflikta na prostoru Zapadnog Balkana dodatno bi ubrzao proces depopulacije i vratio ga na onaj nivo u Srbiji koji je zabeležen tokom devedesetih godina prošlog veka što predstavlja egzistencijalnu pretnju po opstanak srpskog društva i države.

Autor je advokat

Stavovi autora u rubrici Dijalog ne odražavaju nužno uređivačku politiku Danasa.