Srpski nemar o mrtvim dušama

U prvoj demografskoj katastrofi (1804-1815), izginulo je i nestalo oko četvrtine stanovništva. Usled nedostataka izvornih podataka ne postoji mogućnost utvrđivanja tačnog broja ustaničkih ratnih žrtava. Iako za žrtve Prvog i Drugog svetskog rata ima dovoljno izvornih podataka, neuporedivo više nego za ustaničko doba, utvrđivanje tačnog broja ratnih žrtava, ili bar približnog broja, i pored toliko napisanih knjiga, žustrih polemika i sudskog nadgornjavanja, još nije na vidiku. Prvom demografskom katastrofom bavili su se pojedinci usputno i površno, u okvirima svojih opštih istraživanja.

U proučavanje druge dve demografske katastrofe Srba, istočnih i zapadnih, severnih i južnih, umešale su se i države – Srbija i Jugoslavija, pa je osnovan i Muzej žrtava genocida, s osnovnom delatnošću prikupljanja i publikovanja istraživačkih rezultata. Ne zalazeći u vrednosti dosadašnjih istraživačkih poduhvata i objavljenih dela, a imajući na umu žustre polemike među srpskim povesnicima, kao i hrvatskim i srpskim, u koje su se upleli i neki uglednici Srpske pravoslavne crkve, pa i neki političari, mogu slobodno reći da smo zapanjujuće malo koraknuli napred. Znatno je veći pomak u netrpeljivim polemikama i svađama, nego u utvrđivanju broja žrtava. Igra s brojkama žrtava ne prestaje i odavno je poprimila obrise tragične gluposti.

Povod da napišem ovaj tekst jeste naš nemar prema žrtvama Prvog svetskog rata, druge velike demografske katastrofe. Stvaranje velike države bacilo je u zasenak pale žrtve za njeno ostvarenje. Srbi su se ponosili tim žrtvama, što nije loša karakterna crta naroda, ali je toliko bila tragična da se ničim nije mogla opravdati. Te žrtve ujedinjeni jugoslovenski narodi nikada nisu razumno poštovali.

Postoje zvanične brojke izginulih, ranjenih i interniranih lica, kao i materijalna šteta podneta Versajskoj mirovnoj konferenciji i Komisiji za reparacije, dobro poznate, te ih neću ponavljati.

Vlada Kraljevine SHS izvršila je popis izginulih u Prvom svetskom ratu, odmah po njegovom svršetku. Taj posao uradila je „Komisija za ispitivanje zločina 1914-1918. godine“. Najveći deo popisa čuva se u 44 arhivističke kutije u Državnom arhivu Srbije (DAS), a sumarni inventar sastavila je Gordana Vujisić. Iz neuobičajeno kratkog predgovora, može se saznati da arhivistička građa „sadrži dokumenta (saslušanja, izveštaje, spiskove, zapisnike…) koje su opštinski sudovi prikupili po nalogu Komisije. Najveći deo dokumenata su izjave pojedinaca uzetih mahom po povlačenju okupatora, krajem 1918. i početkom 1919. godine“. Na osnovu današnjih saznanja ne može se tvrditi da je ovaj popis bio osnova za prezentaciju broja žrtava na Versajskoj konferenciji.

Nesporno je da su se ovi dokumenti čuvali u Ministarstvu spoljnih poslova monarhističke i socijalističke Jugoslavije. I to je sve što se pouzdano zna na osnovu predgovora i naknadnih obaveštenja iz DAS. Za neverovanje je da je jedna zvanična ustanova predala drugoj zvaničnoj ustanovi 44 arhivističke kutije dokumenata o tako značajnoj temi samo uz jednu šturu belešku 1946. godine. Dodatnu zabunu uneo je „Vodič Arhiva Srbije“ (1975) zavodeći je pod Arhiva institucija pod bugarskom okupacijom, a reč je o dve zasebne grupe dokumenata. Preuzeta građa bila je nesređena i kao takva bila dostupna istraživačima tek od osamdesetih godina prošlog veka, a od 2017. godine svrstana je po teritorijalnom principu: oblast, okrug, srez, opština.

Očigledno je da se ova građa brižno skrivala od istraživača u obe Jugoslavije, i bila nedostupna neko vreme u DAS. Zašto, upitao bi se i dobronamerni čitalac, a tek istraživač? Sve dok sav materijal o čuvanju ovih dokumenata ne bude dostupan javnosti, neće se znati razlozi njenom skrivanju. Kao sumnjičavom istraživaču prva pomisao je da se brojke zvaničnih žrtava i brojke popisanih žrtava ne slažu. To ne može da bude opravdanje ovakvom postupku, budući da niko nema pravo da se igra ljudskim životima. Rulet brojki o srpskim žrtvama karakterističan je za oba svetska rata, s tom razlikom što se o žrtvama Drugog vode svađalačke polemike, dok su one izostale za Prvi svetski rat, s jednim izuzetkom.

U zborniku građe pod naslovom „Popis vojnih i civilnih gubitaka stanovništva sa teritorije Požarevačkog (Braničevskog) okruga u Balkanskim ratovima i u Prvom svetskom ratu“, koji je u pripremi, nisu uzete u obzir četiri kutije „Komisije za ispitivanje zločina 1914-1918. godine“, već dokumenta iz fonda Ministarstva socijalnog staranja NRS. Oba fonda su dragocena, ali je prvi, i po broju dokumenata i po značaju, znatno ispred drugog. Zašto je, i ovaj put, ova građa zaobiđena?

Moja namera bila je da se sabrana dokumenta „Komisije za ispitivanje zločina 1914-1918. godine“ publikuje i da nosilac tog posla budu Državni arhiv Srbije i Katedra za srpsku istoriju novog veka Filozofskog fakulteta. Direktor arhiva oduševljeno je prihvatio predlog, ali je posle mesec dana stiglo obaveštenje Upravnog odbora da DAS odustaje „iz finansijskih i kadrovskih razloga“. U odgovoru je naglašeno da bi trebalo uključiti i istorike iz instituta i fakulteta, kao i osobe iz kulture, crkve i dosadašnje istraživače. To bi značilo da se ovaj posao nikada ne bi svršio, jer takav konglomerat priređivača nikada ne bi posao priveo kraju, budući da podstiče prepirke, svađe i neslaganja, tako česta kod Srba. Nemir srpskih mrtvih duša još uvek traje i trajaće sve dok naša politika i istoriografija ne shvate da je sveta svaka ljudska žrtva za Otadžbinu.

Autor je istoričar, profesor univerziteta u penziji

Stavovi autora u rubrici Dijalog ne odražavaju nužno uređivačku politiku Danasa.