Sto godina planova

Od osnivanja Opere (1920) operskim i pozorišnim profesionalcima bilo je jasno da postoji potreba za posebno izgrađenim zdanjem u kojem će se publici prikazivati samo operske i baletske predstave, po ugledu na sve evropske prestonice. Postojeća zgrada Narodnog pozorišta bila je apsolutno bez prostornog i tehničkog kapaciteta dovoljnog da pod svoje okrilje primi još i mnogoljudne ansamble Opere i Baleta. Ipak, Srbija se daleke 1920, iako devastirana posledicama Prvog svetskog rata, odlučila da osnuje beogradsku Operu u okviru postojećeg Narodnog pozorišta.

„… Drama je najveći deo svoje produkcije prenela na druge dve scene Manjež (druga zgrada čiji je vlasnik bilo Narodno pozorište – danas Jugoslovensko dramsko pozorište, prim. DM) i scenu u palati Luksor, prepuštajući operskom i baletskom ansamblu tehnički opremljeniju i komotniju scenu u zgradi Kod Spomenika… “ (A. Radovanović, „Pregled istorije Narodnog pozorišta u Beogradu 1868-1993“).

Tragička ironija je internacionalni konkurs (1939) kada je odabrana lokacija u parku kod Manježa, po projektu italijanskog autorskog tima. Početak Drugog svetskog rata zaustavio je realizaciju.

Potreba za izgradnjom posebnog opersko-baletskog zdanja ponovo se pojavila tokom, kako se tada govorilo, „velike ideološke ofanzive za novu umetnost“ (1948). Ceo projekat zaustavili su istorijski događaji oko rezolucije Informbiroa.

O pitanju izgradnje zgrade Opere diskutovano je i ponovo na sednicama novoosnovanog odbora za izgradnju (1959). Nije bilo nikakvog dogovora oko predlaganih prostora kod hotela Bristol (bez izmeštanja železničke stanice), kod Manježa (verovatno da Jugoslovenska Opera bude pandan JDP-u), kod Kalemegdana i na Svetosavskom platou (verovatno da se zauvek onemogući zidanje Hrama Svetog Save). Odbor za izgradnju „ugasio“ se „sam od sebe“.

Sjajna proslava stogodišnjice Narodnog pozorišta (1968/69) ponovo je dala dobar razlog za pokretanje ideje o izgradnji Opere. „… Tadašnja politička elita Srbije, poznatija pod imenom srpski liberali, prihvatila je ideje uprave Narodnog pozorišta…“ (A. Radovanović) o podizanju nove zgrade za Operu. Pri odabiru lokacije za novi projekat nije se vodilo računa o tragičnim istorijskim činjenicama vezanim za Staro sajmište (!?), pa je raspisan međunarodni konkurs. Prvu nagradu je osvojio danski arhitekta Dal svojom tada nesvakidašnjom zamisli operske zgrade u staklenoj kutiji. Međutim, „… kada su srpski liberali poraženi u sukobu sa J. B. Titom (1974)…“ (A. Radovanović) projekat izgradnje zgrade Opere opet je zaustavljen.

Još jedan neuspeo pokušaj dogodio se 1986. kada je po nalogu tadašnje gradske vlade grupa izuzetnih stručnjaka nedvosmisleno potvrdila da nova Opera treba da bude izgrađena na beogradskom Trgu republike, o čemu postoji obimna studija koja potvrđuje da je to idealna i jedino primerena lokacija za novu operu. Predviđeno je da tunel ispod Francuske ulice spaja staru sa novom zgradom. Međutim, do izgradnje nije došlo, već je na Trgu republike izgrađen „privremeni objekat“ koji su građani posprdno nazvali „Staklenac“, a čija „privremenost“ traje i danas (30 godina!)!?

Nekoliko godina posle petooktobarskih promena, nova gradska vlada neočekivano je donela odluku (2005) da se zgrada nove opere zida na Ušću!? „… Beograd bi mogao da dobije svoju novu Operu na Ušću, pored Muzeja savremene umetnosti“, javlja građanstvu glavni arhitekte grada. Istovremeno pojavljuje se vest da gradska vlada namerava da na Trgu republike gradi nekakvu galeriju. Te vesti podižu buru protesta i među operskim umetnicima, arhitektama, a i mnogim značajnim srpskim intelektualcima. Osniva se udruženje „Opera na Trgu republike“ koje predvodi proslavljeni operski prvak Živan Saramandić. „Opera je na nacionalnom nivou, a gradske vlasti uzimaju slobodu da vršljaju po njoj kako hoće…“ , govorio je Saramandić. Protesti su uspeli da zaustave površne odluke gradskih čelnika koje su, sada se vidi, više bile plod pojedinačnih interesa nego ozbiljno promišljanje prestoničke kulture i mesta nacionalne Opere u njoj.

Zato, posle devedeset sedam godina postojanja beogradske Opere, ovenčane priznanjima i u okruženju i diljem sveta, bogate umetnicima internacionalnih karijera, a nažalost sve vreme siromašne u namenjenom joj prostoru, ideja da se u okviru projekta Beograd na vodi izgradi i reprezentativna zgrada Opere izuzetno je dobra, kao što je dobra i ideja o Operi na Trgu republike. Realizacija takvog zdanja (bez obzira na lokacije) bi za državu Srbiju i njenu kulturu imala nemerljiv istorijski značaj.

Vešti i kreativni arhitekti mogli bi na jednom od slobodnih platoa, ili prenamenom za to pogodnog objekta (npr. velikog tržnog centra) da izmaštaju i realizuju zgradu nove Opere koja bi udahnula umetničku dušu poslovnim i stambenim zgradama koje čine suštinu projekta Beograd na vodi. Zgrada Opere na Trgu republike, opet, postala bi odmah neraskidivi deo epicentra kulture starog Beograda. U oba slučaja operska umetnost kao najinternacionalnija jeste kulturna ponuda par excellence.

Naravno zgrada Opere mora biti značajno većih dimenzija pozornice, prostora za orkestar, gledališta sa duplo većim brojem sedišta, itd.

Naravno, nova Opera zahtevala bi i potpuno novu umetničko-egzekutivno-tehničku organizaciju, po ugledu na opere u evropskim prestonicama i metropolama. Nova organizacija bi neminovno vodila razdvajanju (u svakom smislu) Opere i Baleta od Drame Narodnog pozorišta kojoj bi, uz neizmernu zahvalnost, bila vraćena zgrada Narodnog pozorišta da je samostalno koristi pri izvođenju dramskog repertoara, što je i bila prvobitna funkcija te zgrade.

Napominjem da sve što znam o arhitekturi operskih zdanja najrazličitijih vrsta znam iz iskustva režiranja operskih predstava u svim operskim kućama bivše Jugoslavije i u desetinama operskih kuća SAD i Kanade. Tokom tog rada upoznavao sam se sa svim tehničkim i prostornim detaljima tih zdanja od ulaznih vrata i foajea do zadnjeg zida pozornice. To me, međutim, nije kvalifikovalo za bilo koju komisiju ili odbor koji su se bavili pitanjem nove zgrade Opere, pa mi je povodom svih njihovih stranputica savest potpuno mirna, ali mi sada nalaže da se najzad oglasim, jer smatram da je prostorna samostalnost Opere i Baleta preduslov njihove organizacione samostalnosti (o kojoj prednacrt elaborata postoji), što bi omogućilo sjajnim umetnicima oba ansambla da još više razviju sve svoje potencijale i daju još veći doprinos srpskoj kulturi.

Autor je profesor i reditelj beogradske Opere u penziji