Zlatni parastos Ustavu iz 1974.

Međutim, sva je prilika da nije na odmet taj političko-pravni akt sa nezanemarljivim ekonomskim primesama (koje će ostati izvan okvira moga priloga) i danas pomno analizirati – ne samo juristički, već naročito politikološki, ekonomski i sociološki, ali i iz istorijskog i međunarodnog ugla.

U ono vreme – pa pretočeno i u Ustav SFRJ iz 1974. godine – bila su u Jugoslaviji dominantna bar četiri kulta, ne i kult pravne norme i stabilnih državnih institucija: kult vođe, partije, kontrolisanog samoupravnog socijalizma sa društvenom svojinom kao osnovnim svojinskim oblikom i kult narastajućih nacionalizama – rađali su se republički birokratski centralizmi! – umesto dotada neprikosnovenog monocentrizma.

Ta, poglavito politička čorba, nije se mogla uspešno jesti, da ne kažem kusati isključivo pravničkom viljuškom! Ostati gladan a „povrediti se“ intelektualno i stručno od tako upotrebljenog nepodesnog pribora, bilo bi neizbežno!

Naime, u Ustavu Jugoslavije donetom pre pola veka – između solucije da Kosovo i Vojvodina budu standardne autonomije (vlasne da donose zakone) lišene atributa državnosti (pa tako bez sopstvenog ustava i organizacije vlasti svojstvene klasičnim državama) i solucije da Jugoslavija bude čista konfederacija, personalna unija sa osam formalno ravnopravnih, nezavisnih država-članica – zapisano je nešto treće, diktirano političko-partijskim ali i dubljim istorijskim razlozima.

Tako, pokrajinski predstavnici su imali pravo da blokiraju odluke skupštine Srbije (paralelno, postajale su i zasebne, pokrajinske skupštine). Dok se u Saveznoj skupštini odlučivalo osmočlanim konsenzusom, republika i pararepublika tj. autonomnih pokrajina koje su bile u sastavu Srbije (sic!).

S druge strane, Ustav SFRJ, bi se mogao smatrati i originalnim vizionarskim „papirom“ najvišeg ranga.

Da li je on bio ipak „poslednja brana“ koja je kakvu-takvu tadašnju Jugoslaviju mogla bar još neko vreme – pokazalo se petnaestak godina! – održati i normativno bar delimice odraziti? Uz predviđeno pravo naroda na samoopredeljenje, a i pravo na otcepljenje. Što je kasnije i iskorišćeno, pa i zloupotrebljeno.

Na donošenje Ustava iz 1974. godine uticao je i MASPOK u Hrvatskoj, pokret Hrvatskog nacionalnog/nacionalističkog proleća početkom sedamdesetih godina dvadesetog stoleća, i struja liberalizma u okviru srbijanske partijske nomenklature.

To je presečeno čuvenim „Titovim pismom“ iz 1972. godine, u smislu obračuna sa dotičnim reformistima.

Praktično – potez za očuvanje njegove lične vlasti.

Ustavni amandmani iz 1968, 1971. i 1972. na Ustav iz 1963. godine, ugrađeni su u novi Ustav par godina kasnije.

Bio je to neuspeli pokušaj preplitanja i uravnoteženja federalizma i centralizma – društvene celine i države, odnosno njoj pripadajućih država, kao i političko-partijskih i krucijalnih ekonomskih sastojaka. U tom galimatijasu Srbija je ostala „kratkih rukava“.

Novouvedeni mehanizam delegatskog sistema svodio se mahom na naglašeno posrednu, predstavničku demokratiju putem delegata proizašlih iz delegacija u skupštinama svih društveno-političkih zajednica, od opštine do federacije.

Josip Broz beše proglašen doživotnim predsednikom Republike, bez ustavnog ograničenja mandata.

Biološki momenat, njegovo odmaklo starenje i na kraju odlazak sa svetske i domaće scene – pokazao se, pored ostalog, i te kako značajnim faktorom za dalju sudbinu Jugoslavije.

Ustav SFRJ i ondašnja Jugoslavija ličili su na kulu od karata ili na niz domina – pomerite li jednu, sve se ruši.

To su najpre pokazale ustavne promene u Srbiji (amandmani na Ustav Srbije iz 1974 krajem osamdesetih godina), a posebno Ustav Srbije 1990. godine. On je bio u totalnom raskoraku sa Ustavom SFRJ iz 1974.

Iako je u mnogim tačkama težio da bude onovremeno bar jezički moderan, tobože raskidajući sa „socijalističkom ustavnošću“, Ustav Srbije – donet u na pragu balkansko-jugoslovenskih ratova – predstavljao je prvi krupan iskorak iz nominalnog federalnog ustavnog sistema, konstituišući Srbiju sa dve pokrajine, drastično suženih nadležnosti spram ranijih, kao odvojenu, suverenu državu.

Tokom niza kasnijih godina, lomila su se naučna i stručna koplja oko pitanja da li je Ustav SFRJ iz 1974. (i amandmani koji su mu prethodili) razorio dotadašnju saveznu državu, ili su pak republičke države razorile taj ustav i federalnu normativnu zgradu.

Ipak, jasno je: odnosni Ustav činio je kako temelj te i takve države, tako i osnov njenog docnijeg uništenja, pripremajući njeno rastakanje – ali je bio i autodestruktivan, sa bumerang efektom.

Dakle: ili je odnosna južnoslovenska celina imala ustavom namerno zasađenu konstrukcionu grešku – ili je Ustav bio tek fasada za društvene procese nadolazećeg političkog i oružanog razbijanja jugoslovenske države.

Mogu li se, posle proteklih pedeset godina, retrospektivno izvući određene pouke iz dotičnog Ustava i kakve? Primerice, da svaki autentični ustavni tekst, strukturalno i sadržinski, mora biti racionalna poluga demokratske orijentacije društva i države a ne saizvršilac njenog samoubistva!

Da uvažava realne parametre, ali i da poseduje otrežnjujući pogled na svetliju budućnost. Ustavotvorstvo – ne kao sredstvo autoritarne vlasti i žarište svekolikih podela i sukoba, nego podloga i zamajac ne samo ekonomskog razvoja, već naročito izvorište legitimne vlasti i departizovanih javnih ustanova.

Takođe, doslednog zauzdavanja političkih moćnika, povezano sa delotvornom zaštitom proklamovanih ljudskih prava i sloboda. Sve to praćeno odgovarajućom decentralizacijom i brižljivim negovanjem samosvojnosti nauke, umetnosti i kulture, profesionalizacije i znanja.

Ima ideja da, pro futuro, svetski odlučilački mehanizmi na nekoj novoj „Jalti“ (ili sličnom samitu) osmisle na jugoslovenskom prostoru – zajedno sa tamošnjim državama – jednu elastičnu tvorevinu, recimo realnu uniju (hipotetički, bez Slovenije) čije bi uporište bilo u solidarnosti ljudi sa ovih područja, osobito u slobodnim ekonomskim tokovima.

Čvršća regionalna saradnja uz tešnju povezanost s magistralnim evropskim tokovima.

Dok bi članice te pretpostavljene balkanske unije zadržale svoju nezavisnost i osobenosti, uz rešena čvorna nacionalna pitanja.

U takozvanom digitalnom dobu – držeći oči širom otvorene za političke, ekonomske, tehnološke, nacionalne, etičke i druge dimenzije, za poštovanje individualnih i grupnih razlika – nasušno je boriti se i za renesansu vladavine prava, pravne nauke i struke.

Za procvat i negovanje zdravog i usklađenog, savremenog pravnog poretka prožetog najboljim evropskim vrednostima i standardima – nasuprot nejednakopravnosti ljudi, diskriminaciji, mržnji i uzurpatorskim monopolima, uz uvažavanje razlika između pojedinaca i njihovih različitih grupacija.

Za bezuslovno „ne“ ratovima, nasilju, bilo kakvoj diktaturi, populizmu, indukovanoj materijalnoj bedi, naročito odlučno suprotstavljanje pretećoj anomiji, haosu nesagledivih razmera.

Autor je profesor upravnog prava

Stavovi autora u rubrici Dijalog ne odražavaju nužno uređivačku politiku Danasa.