Najviše evakuacija savezničkih avijatičara omogućili su partizani

Međutim, i pre i posle ovog značajnog događaja, sa više aerodroma u okupiranoj Jugoslaviji partizani su pomagali evakuaciju savezničkih avijatičara sa teritorija koje su oni oslobodili.

Pošto aerodrom u Pranjanima još nije bio završen, savezničke avijatičare koji su se spustili na teritoriju koju su kontrolisali četnici, aprila 1944, Dražin oficir, poručnik fregate Franjo Seničar, poveo ?? grupu avijatičara prema Jadranu, jer je kao bivši mornar znao neke ljude u Boki Kotorskoj i smatrao da će ih neko od njih prevesti u Bari u oslobođeni deo Italije. Zbog sporog kretanja, na zahtev većine avijatičara predati su partizanima, koji su kontrolisali aerodrom kod Berana, odakle su američkim avionom prebačeni u Bari, dok su ostali sa Seničarom, tek krajem avgusta prebačeni u Italiju.

Kada je aerodrom u Pranjanima osposobljen, sa njega su savezničke misije, u kojima je bio i američki oficir poručnik Đorđe Musulin, krajem maja 1944, napustile Mihailovića i prebacile se u Bari, pa je Mihailović ostao bez radio veze, preko misija sa saveznicima.

Kako je sve više avijatičara iskakalo iz oštećenih savezničkih aviona i padobranima se spuštalo na teritoriju koju se kontrolisali četnici, Amerikanci su formirali Odbor za povratak čiji je najstariji član bio major Bruks. On je rekao Zvonimiru Vučkoviću. komandantu 1. četničkog ravnogorskog korpusa, da bi njihovi telegrafisti mogli da uhvate vezu sa njihovom vazduhoplovnom bazom u Bariju, ako bi im doneli neoštećene uređaje za vezu iz aviona iz kojih su se oni spuštali padobranima, pre njihovog pada.

Čim su to dobili, veza je uspostavljena i 2. avgusta padobranom se u Pranjanima spustio poručnik Musulin sa još nekoliko oficira koji su organizovali evakuaciju avijatičara 10. avgusta. (Zvonimir Vučković: Sećanja iz Rata, strane 357,397)

Ova se operacija zvala „Halijard“, ali ona nije obnovila savezničku pomoć četnicima, koja je odlukom Teheranske konferencije dodeljena samo partizanima koji su time od legitimnog postali legalni pokret.
Član četničkog odbora stručnjaka za uređenje Jugoslavije Dr Slavko Stojkovića, poslat je da razgovara sa poručnikom Musulinom, o čemu je 22. avgusta 1944, podneo Draži izveštaj u kome je pored ostalog napisao:

„Gospodine ministre, prema Vašim uputstvima posetio sam g. Đ. Musulina i predao mu Vaše pismo.
Rekao je da žali što je bio sprečen poslom do sada da Vas vidi, ali da se nada da će uskoro to moći učiniti. . . On je poslan od strane njegove komande, u cilju da organizuje prebacivanje avijatičara Amerikanaca u Italiju. Za sve ostalo biće nadležna druga misija koja tek ima da dođe. . . G. M. smatra da bi radi poboljšanja naše situacije u inostranstvu trebalo preduzimati povremeno i akciju protiv Nemaca. Ako to ne bi bilo moguće da se vrše direktni napadi na Nemce, dobro bi bilo da se učine izvesna dela sabotaže, naročito u pogledu saobraćaja“. (Zbornik, NOR-a, t. XIV. k. 4 d. 38, str. 146-149)
I. V. R. Robert u svojoj knjizi: „Tito, Mihailović i saveznici 1941-1945“ piše da je spaseno oko 2.000 savezničkih pilota koji su iskočili padobranima na slobodnu partizansku teritoriju. U biografiji Randolfa Čerčila, sina britanskog premijera Vinstona Čerčila i šefa Samostalne vojne misije Velike Britanije pri partizanskom Glavnom štabu Hrvatske, piše da je „samo sa teritorija Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Crne Gore do sredine 1944. godine evakuisano u Italiju nešto više od hiljadu savezničkih avijatičara. “

Godine 1944. na ostrvo Vis spustilo se 215 savezničkih aviona, koji zbog kvara nisu mogli da stignu u Italiju. NJihove posade brojale su 1.935 avijatičara, koji su evakuisani u Italiju. Jedan od američkih vazduhoplovaca čiji se avion 1944. godine prisilno spustio na aerodrom na Visu bio je DŽordž Makgavern, koga je 1976. godine za vreme boravka u Vašingtonu, primio predsednik Tito.

Predsedništvo Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije (Avnoj), 12. februara 1945. godine, na predlog vrhovnog kom?ndanta NOV? maršala Tita, odlikovalo je 70 američkih avijatičara na čelu s generalom Ajrom K. Ikerom za uspešnu saradnju sa NOVJ. General Iker, komandant savezničkih vazduhoplovnih snaga u Sredozemlju, odlikovan je Ordenom partizanske zvezde prvog reda.

Prema podacima Jugoslovenske armije, u toku rata sa područja Jugoslavije evakuisano je 2. 621 avijatičar. Kada je američki general Iker 11. i 12. marta 1945. posetio Beograd izrazio je toplu zahvalnost za pomoć koju su partizani pružali savezničkim avijatičarima prinuđenim da se zbog kvara ili obaranja aviona u kojima su bili spuste na slobodnu teritoriju Jugoslavije.

A njegov kolega Natan F. Tvajning, komandant 15. američke vazduhoplovne armije u Italiji, u svojoj poruci je napisao: „Pre 14 meseci američko vazduhoplovstvo počelo je da leti iznad Jugoslavije i mnogi američki avijatičari prinudno su se spustili ili iskočili padobranima na vašu teritoriju… Vi ste spasli stotine naših pilota dajući im hranu, medicinsku pomoć i smeštaj… Kao komandant 15. američke armije savezničkog vojnog vazduhoplovstva u ime očeva i majki mojih pilota, izražavam zahvalnost Amerike za vaša hrabra dela.“

Što se tiče operacije „Halijard“, kao što se iz navedenog vidi, nju je organizovala američka 15 vazduhoplovna armija u Italiji, odnosno njen poručnik Đorđe Musulin, koji je izbegao da se vidi sa Mihailovićem, a poručio mu je da vodi borbu protiv Nemaca.

A Draža Mihailović, koji nije ispratio avijatičare, nije ni napadao Nemce, jer je sa njima sarađivao.

*Autor je učesnik NOB i publicista iz Beograda