Peti oktobar i Sretenjski ustav

U njemu se, između ostalog, navodi: „Ako je Sretenje naš najznačajniji državni praznik, valja podsetiti da je taj Ustav iz 1835. godine, iako kratkotrajan, prokažen i precenjen, najviše ličio na ustav Luja XVIII i bio kamen temeljac reakcionarnog i retrogradnog monarhističkog uređenja u kome je narod obespravljen, a vladar svemoćan… Turski ustav je doneo prvu podelu vlasti u Srbiji…“

Sa navodima i duhom tog članka kao odgovora na javne pokušaje da se umanji značaj i tekovine velikih demonstracija građana Srbije 5. oktobra 2000. godine bismo se mogli skoro u potpunosti složiti.

Zamerka se odnosi na ocenu, kontekst donošenja i značenja za budućnost Republike Srbije Sretenjskog ustava.

Opšteprihvaćena je ocena da njegovo donošenje predstavlja početak izgradnje Srbije kao moderne države.

Prvi Ustav u istoriji Srbije donet je u Kragujevcu na Sretenje (15. februara) 1835. godine. Miletina buna iz januara te godine bila je neposredni povod za njegovo donošenje.

Usvojila ga je Velika narodna skupština Kneževine Srbije sa oko 2,5 hiljada učesnika i desetak hiljada znatiželjnika, uz prigodan kulturni program. Zakletvom ga je potvrdio knjaz.

S druge strane, ako bi se njegovo donošenje i značaj ocenili na opisani način ili samo lapidarno pomenuli, to bi bilo primereno istoričarima tradicionalno-konzervativnog profila ili desno orijentisanim političarima, a ne članu Demokratske stranke.

U „Istoriji Srbije“ Ž. Fajfrića (2013) se navodi: „Posledica ove bune (Miletine – S. Đ.) bila je donošenje tzv. Sretenjskog ustava. Njime je trebalo suzbiti kneževu samovolju od koje niko više nije bio siguran.

Radi se o vrlo liberalnom Ustavu kojim Rusija i Turska (zbog velike liberalnosti) nikako nisu bile zadovoljne, pa je sve to Miloš zgodno iskoristio i ukinuo ga odmah.

No, to je sada bio početak njegovog kraja, kao da su se svi ujedinili da bi mu skršili apsolutizam. Konačno, u decembru 1838. godine Porta šalje u Srbiju tekst novoga Ustava tzv. ‘Turski'“. U ovoj ogromnoj knjizi od 625 stranica ništa drugo se ne navodi o Sretenjskom ustavu.

Istina je da je Sretenjski ustav izrađen po ugledu na francuski Ustav iz 1791. sa Ustavnim Poveljama iz 1814. i 1830. godine (Luj XVIII je bio u egzilu od revolucije 1791. do 1814, uslov za ponudu krune je bio da prihvati ustavnu i parlamentarnu demokratiju koju je on i prihvatio, pa je 1815. pokušao da je podrije, nakon 100 dana ponovne Napoleonove vlasti, vratio se na vlast i delimično korigovao svoj stav do smrti 1824) i belgijski ustav iz 1831. godine.

Dakle, Sretenjski ustav je bio jedan od modernijih, demokratskijih i liberalnijih ustava tog doba. Ukinuo ga je, pod pritiskom velikih feudalnih sila Turske, Rusije i Austrije, knjaz Miloš Obrenović.

Prvo – privremeno u martu, a onda i konačno 11. aprila 1835. godine. Njegov pisac – knjažev sekretar Dimitrije Davidović, učeni Srbin iz Zemuna, izgubio je sve svoje visoke funkcije i morao je da napusti prestonicu.

Prava i slobode građana proklamovane Sretenjskim ustavom su: neprikosnovenost ličnosti, pravo na zakonito suđenje, sloboda kretanja i nastanjivanja, nepovredivost stana, pravo na izbor zanimanja i ravnopravnost građana bez obzira na veru i nacionalnost.

Ukinuto je ropstvo za sve one koji stupe na tlo Srbije. Ustav proglašava načelo podele vlasti na zakonodateljnu, zakonoizvršiteljnu i sudsku.

Ovo načelo nije dosledno sprovedeno. „Vlasti srpske“ su knjaz i državni sovjet, iako u centralne organe vlasti spada i Narodna skupština.

Predviđao je da „sudija ne zavisi u izricanju svoje presude ni ot koga u Srbiji, do od zakonika Srbskog“, ali je sudije imenovao i razrešavao u suštini knjaz.

On se povremeno surovo poigravao sa pravima građana iz ovog Ustava, što ne umanjuje značaj prvog Ustava Knjažestva Srbije.

Kao Dan državnosti Srbije Sretenje se slavilo do nastanka Kraljevine SHS, da bi u Srbiji ponovo počeo da se slavi od 2002, nakon demokratskih promena 2000. godine.

Slavi se kao spomen na dan kada je u Orašcu 1804. dignut Prvi srpski ustanak, ali ujedno i kao Dan ustavnosti Srbije.

Ustav iz 2006. godine sadrži odredbu o podeli vlasti na zakonodavnu izvršnu i sudsku koje su u ravnoteži i međusobnoj kontroli, iako je sudska vlast nezavisna.

Smatra se da je novi ustav takvom formulacijom uspostavio vezu sa prvim, Sretenjskim ustavom (Prof. S. Orlović).

Smatramo da na nepotpune izjave i ocene o značajnim događajima iz naše istorije i kontekst u kojima su nastali, bez obzira na – u konkretnom slučaju – pozitivnu nameru i prezentaciju, treba reagovati i dati na uvid i druge ili drugačije činjenice i razloge.

Prećutkivanje ili izbegavanje rasprave u ovakvim situacijama možda neće zbuniti našu stvarnu intelektualnu i profesionalnu elitu, ali svakako može građane i dodatno podstaknuti ili omoguće ambijent za neosnovanu reviziju određenih delova naše istorije i nauke koja je, nažalost, na delu.

Ispravno informisanje i razumevanje Sretenjskog ustava i cele kasnije ustavne istorije Srbije sve do Akta o promeni Ustava iz 2021. godine nam može pomoći da uradimo ono što smo propustili da učinimo u protekle 22 godine.

Da nije bilo demokratskih promena 5. oktobra 2000 – ne bi bilo pobede evropske orijentacije i donošenja modernog Ustava Srbije.

Boriti se za njegovo sprovođenje u praksi, za stvarnu demokratiju i prosperitet, jednakost i slobodu svakog građanina Srbije i naših ustavnih institucija, dostojno je Sretenjskog ustava, praznika Sretenje i njihovog duha.

U tom smislu, slažem se sa gospodinom Dikićem – od borbe za slobodu i demokratiju nikada ne treba odustati.

Autor je magistar pravnih nauka

Stavovi autora u rubrici Dijalog ne odražavaju nužno uređivačku politiku Danasa.