Manastir Vavedenje: Kraj klisure na tragovima baroka

– U Ovčarsko-kablarskoj klisuri, koju Zapadna Morava duž 20 kilometara svog toka između Požeške i Čačanske kotline useca između planinskih masiva Ovčara (985 metara nadmorske visine) i Kablara (885 mnv), danas se nalazi devet manastira, dva paraklisa i jedna crkva. Zbog toga se ovaj prostor, koji je odlukom Vlade Srbije zaštićen kao prirodno dobro Prve kategorije, naziva i „Malom srpskom Svetom Gorom“. Serija tekstova u Danasu o ovoj jedinstvenoj geomorfološkoj celini, u kojoj su prirodne lepote meandara Zapadne Morave združene sa duhovnom baštinom, realizovana je sufinansiranjem iz budžeta Opštine Čačak.

Pored toga što se ne zna tačno kada je podignuto – pretpostavke istoričara umetnosti nepotvrđeno sežu do vremena velikog župana Stefana Nemanje i njegovog najmlađeg sina Svetog Save, Vavedenje je i jedini manastir sa ovog prostora koji se ne pominje u turskim popisima i izvorima iz 16. veka. Bar ne pod današnjim imenom. U prošlim vekovima čak ni njegov status nije bio stalan – u njemu su se naizmenično smenjivali monaštvo i sveštenstvo. Ponovo je postalo manastir 1975, čija je prva igumanija bila Jovana (Srbović) iz Struge – manastira Kališta, koja je s delom sestrinstva iz Sretenja prešla u Vavedenje. Ovaj manastir je 4. decembra – po julijanskom kalendaru 21. novembra, proslavio svoju manastirsku slavu praznik Vavedenja Presvete Bogorodice, kojim se obeležava njeno uvođenje u Hram.

Nakon što se došlo do zaključka da se iza manastira Drobnjak, koji se pominje u turskom popisu iz 1525, krije današnje Vaznesenje, naučnicima je ostalo još da razreše da li je Vavedenje srednjovekovni Koritar ili Lužine, koji se pominju u turskim zapisima iz 16. i 18. veka. Istoričari ne isključuju mogućnost da je reč o starom kultnom mestu i da postoji veza između izgradnje Vavedenja i manastira Bogorodice Gradačke u Čačku, sada sabornog čačanskog hrama Vaznesenja Gospodnjeg iz 12. veka. Veruje se da je kamen namenjen zidanju Vavedenja upotrebljen za manastir u Čačku.

Zbog arhitektonske sličnosti sa Crkvom Svetog Luke u Kotoru iz 13. veka, aktuelne su i pretpostavke da je iz tog perioda ne samo Vavedenje, nego i Jovanje i Sveta Trojica. Ipak, preovlađuje stav da su ovi manastiri nastali u 16. veku posle pada srpske srednjovekovne države.

Vavedenje je najverovatnije zapustelo posle Velike seobe Srba 1690, jer se prilikom obnove 1797. isticalo se da je manastir 100 godina bio pust. U godini u kojoj je počela ova obnova pojavljuje se i prvi zvaničan podatak o Vavedenju pod današnjim imenom. Manastirsku crkvu tada je obnovio sveštenik Milić Vujović iz Trnave, koji se kasnije zamonašio i kao monah Melentije boravio u Vavedenju. Manastir je ubrzo dobio i nov ikonostas sa ikonama Nikole Apostolovića.

Odluka crkvenih vlasti iz 1843. da Vavedenje bude metoh Sretenja izazvala je proteste i peticije vernika, koju su odbijene „zbog malog broja monaha i nedostatka novca za izdržavanje manastira“. Manastirska crkva je 1870. ostala bez kupole, koja je propala i oštetila unutrašnjost hrama. Dve godine kasnije počela je popravka, ali majstori nisu mogli da izvedu kupolu, pa je naos samo zasveden, što je promenilo izgled crkve. Nova velika rekonstrukcija hrama trajala je od 1928. do 1930, kad je dozidana priprata. Posle toga nije bilo značajnijih građevinskih poduhvata. Novi ikonostas postavljen je 1972, a tri godine kasnije Vavedenje je ponovo dobilo status manastira.

Od prvobitne arhitekture u Vavedenju je malo ostalo. Stari hram bio je dosta manji od sadašnje jednobrodne građevine sa četiri traveja, bez kupole i sa produženom oltarskom apsidom. Crkva je potpuno okrečena i omalterisana, pokrivena dvovodnim krovom, sa izuzetkom apside i četvorostrane kule-zvonika, koja se oslanja na pripratu.

U Vavedenju nije sačuvan ni prvobitni ikonostas. Od ikonostasa iz 1797. ostale su samo dve prestolne ikone – Bogorodica sa Hristom i Isus Hristos, obe rad Nikole Apostolovića iz 1800. godine. To su prva Apostolovićeva dela sačuvana južno od Save i Dunava, koja se ujedno smatraju i njegovim najboljim radovima. Istovremeno to su i prve ikone u ovčarsko-kablarskim manastirima na kojima se prepoznaje uticaj baroka. Današnji ikonostas, osveštan 1972, višespratna je oltarska pregrada, za koju je duborez 1968. uradio Milan Milošević.

U manastirskoj crkvi čuvaju se i delovi nekadašnjeg ikonostasa čačanskog hrama svetog Đorđa, koja je srušen 1877 – pozlaćene carske dveri i ikone iz 18. veka, koje su se nalazile ispod krsta sa Raspećem: Bogorodica i Sveti Jovan Bogoslov, rad Simeona Lazovića iz Prijepolja i njegovih sinova. Na severnom zidu naosa na crnoj mermernoj ploči urezana su imena 169 poginulih ratnika u ratovima za oslobođenje Srbije od 1912. do 1918. godine.

Kao veliki raritet u riznici Vavedenja čuva se Beogradsko ili Gundulićevo četvorojevanđelje iz 1552, koje je kao prva knjiga Prve beogradske štamparije poklonjeno ovom manastiru. Istoričari umetnosti tvrde da su se do 1875. u manastirskoj riznici nalazili antiminsi patrijarha Jovana Kantula (1592-1614) i patrijarha Arsenija Čarnojevića (1673-1708).

Beogradsko četvorojevanđelje

Prvu beogradsku štampariju sredinom 16. veka osnovao je u svojoj kući knez Radiša Dmitrović. Preminuo je pre nego što je stigao da privede kraju štampanje Beogradskog četvorojevanđelja, pa je taj posao nastavio Trojan Gundulić, dubrovački trgovac sa Dorćola, da bi knjigu završio jeromonah Mardarije iz manastira Mrkšina crkva. Ovo jevanđelje je prva i jedina knjiga štampana u beogradskoj štampariji, jer je štamparski rad u Beogradu nastavljen tek posle obnavljanja srpske državnosti u Kneževini Srbiji. Beogradsko četvorojevanđelje je proglašeno za kulturnu baštinu od izuzetnog značaja. Knjiga sadrži četiri kanonska jevanđelja, jevnađelistar sa pregledom jevanđelja i pogovor, bogato je ukrašena ornamentima u kuvanom drvetu orahovine i ima 211 listova. Na osnovu vodenog žiga – lađarske kotve u krugu sa šestokrakom zvezdom, smatra se da je papir za štampu nabavljen u Italiji. Smatra se da je sačuvano četrdesetak primeraka ove rukopisne knjige, od kojih je jedan u Vavedenju. U Beogradu, koji je u 16. veku bio jedini grad na Balkanu koji je imao štampariju u kojoj su štampane knjige na srpskoslovenskom jeziku, čuva se se 14 primeraka ovog četvorojevanđelja – u Narodnoj biblioteci Srbije, Univerzitetskoj biblioteci, Patrijaršijskom dvoru SPC, Muzeju i Biblioteci grada Beograda.

Bogorodica Gradačka

– Uz čarke između političara na vlasti i opozicije, u Čačku je nedavno predstavljen projekat četvrte velike obnove više od osam vekova starog čačanskog sabornog hrama Vaznesenja Gospodnjeg, koji je do 1834. bio je posvećen Uspenju Presvete Bogorodice. Osnovan je kao manastir Bogorodice Gradačke, čiji je ktitor bio brat velikog župana Stefana Nemanje Stracimir, koji je, kako se veruje, u njoj i sahranjen. Bogorodica Gradačka se prvi put pominje 1207. godine. U vreme kralja Milutina imala je status carskog manastira, u kom je bilo sedište Moravičke mitropolije. Od 1461. više puta je pretvarana u džamiju i vraćana u pravoslavnu crkvu. Zaslugom Jovana Obrenovića 1834. počela je njena obnova u kojoj je 1858. dobila današnji izgled. U hramu se čuvaju delovi moštiju svetog kralja Dragutina – u monaštvu prepodobnog monaha Teoktista.