Spomenici „rehabilitovali“ Dražu

Zanimljivo je da su u nekoliko slučajeva ova obeležja podizana uz finansijsku pomoć države, ali tu je bilo najviše privatne inicijative Mihailovićevih sledbenika i emigracije.

Prvi spomenik Mihailoviću napravljen je 1991. godine u Beogradu i on je imao zanimljivu sudbinu. Sledeće godine je odnesen u Vukovar, gde se nalazio do vraćanja Slavonije i Baranje u sastav Hrvatske. Spomenik je 1998, prebačen u Brčko, gde je bio do kraja 2003. godine. Tamo je više puta oštećen i jednom rušen, a na kraju je i zakonom zabranjen jer je „vređao druge narode Distrikta Brčko“. Zapravo, uklonjen je na osnovu Zakona o spomenicima i simbolima, prema kome na javnim površinama ne mogu ostati simboli i spomenici za koje ne postoji saglasnost sva tri naroda koji žive u BiH. On je tada prebačen u selo Undrulja kod Višegrada. To selo je kasnije preimenovano u Draževina, a tamo postoji čitav četnički spomen-kompleks.

Prvi i najpoznatiji spomenik Mihailoviću u Srbiji podigao je Srpski pokret obnove na Ravnoj gori maja 1992. Delo je beogradskog vajara Dragana Nikolića i napravljen je u bronzi. Jedanput su ga srušili, tako što su odsekli „noge“ statue, ali je brzo popravljen, i svakog 13. maja glavna je atrakcija četničkih hepeninga na ovom suvoborskom proplanku. Venac na ovaj spomenik položila je i dvočlana delegacija BIA 2009. godine.

Tokom devedesetih u dvorištu sedišta lokalnog SPO u Karadžićevoj ulici u Nišu podignut je još jedan spomenik generalu. Njega su 1999. srušili nepoznati počinioci. Izvaljen je iz postolja i oboren na travu, ali je obnovljen.

U Nišu je napravljen i spomenik koji je 2003. otkriven na glavnom trgu u Ivanjici. Donator je bio Dušan Jovanović, koji više decenija živi u SAD. Autor monumenta, visokog dva metra i teškog 150 kilograma, bio je užički vajar Branko Tijanić, a livac Vlada Ašanin iz Niša. Visok je 2,3 metra i postavljen u parku ispred nekadašnje zgrade Kušića-hana, sada pretvorene u „Čičin dom“. Centar Ivanjice sad čine spomenik Draži Mihailoviću, Muzej Ravnogorskog pokreta i spomen-česma. Ovaj spomenik otkriven je povodom 110. godišnjice njegovog rođenja. Mihailović je rođen 27. aprila 1893. godine u Ivanjici, u kući koja se nalazila stotinak metara od spomenika, niz ulicu, a srušena je 1950. godine.

Povodom 60. godišnjice Mihailovićevog pogubljenja, 2006. godine, na Trgu đenerala Draže u Lapovu otkriven je spomenik visok 4,6 metara. Za njegovu izgradnju dijaspora u Americi prikupila je oko 5.000 dolara, a sredstva su obezbedili i Ministarstvo za dijasporu, Ministarstvo kulture i Ministarstvo za trgovinu, turizam i usluge. U Subjeli kod Kosjerića meštani su novembra 2008. podigli spomenik Mihailoviću zato što su, kako su govorili, bili ‘’sto posto četničko selo“. Spomenik Draži u Subjelu, postavljen je na raskršću seoskih puteva, uradio ga je akademski vajar Branko Tijanić (autor i ivanjičkog spomenika), a bronzano poprsje izliveno je u livnici ‘’Braće Jeremić’’.

Republička asocijacija za negovanje tekovina Ravnogorskog pokreta predložila je nekoliko puta da se Mihailoviću podigne spomenik i u Beogradu, i postavi spomen-ploča na kuću u kojoj je u Beogradu živeo, ali taj zahtev gradska skupština nije uslišila.

Osim spomenika četničkom vođi, postoji i niz drugih ravnogorskih obeležja. Na Ravnoj gori je postavljeno nekoliko spomen-ploča, a jednu, na kojoj piše: „Nikada te nećemo zaboraviti Čiča Dražo – tvoja deca Mladi četnici Srbije“, uradili su „učenici prve klase Ravnogorske škole“. U blizini je sahranjen Krsta Kljajić, komandant Prve takovske brigade, a njega su, kako piše na spomeniku 1943. ubili „izdajnici srpstva Ljotićevci“.

Vuku Kalajitoviću (1913-1948), četničkom komandantu 2010. godine, otkriven je spomenik u rodnom selu Štitkovo kod Nove Varoši. Spomenik su podigli Vojin Vučićević, predsednik Humanitarne organizacije „Stara Raška“, rodom iz ovog kraja, Rajko Dobrosavljević, vlasnik restorana „Marinada“ iz Beograda i Radiša Tomašević, vlasnik lanca trgovina i hotela „Orašac“. Jovan Radovanović, novinar i istoričar iz Užica, tada se oglasio rekavši da istorijske činjenice nepobitno govore da je Kalajita bio jedan od najvećih ratnih zločinaca i koljača.

Spomen-ploča izginulim četnicima podignuta je u selu Kosmovac podno Suve planine 2006. godine. Na ploči piše: Braći četnicima postradalim od partizanske ruke 16.7.1942“, a postavili su je, kako piše – „braća u Hristu Dragiša, Nikola, Miloš i Živorad“. Na Suvoj planini, u selu Gornja Studena, jula 2010. postavljena je spomen-ploča poginulim i umrlim četnicima 1. bataljona 2. niške brigade Čegarskog korpusa. Na spomeniku četnicima Rasinskog i Jastrebačkog korpusa podignutom na brdu Bagdala kod Kruševca nalaze se fotografije Draže Mihailovića i vojvode Dragutina Keserovića. Na ploči stoji da je podignut četnicima „palim u borbi protiv okupatora Kraljevine Jugoslavije kao i svim čestitim Srbima i sveštenicima koji su posle rata pobijeni na ovom mestu od strane kominističkih zlikovaca“. Potpis: „Zahvalno srpstvo“. Kod crkve brvnare u selu Seča Reka kod Kosjerića, Udruženje vojnika Jugoslovenske vojske u otadžbini postavilo je spomen- ploču na kojoj stoji: „U ovom mestu 23.9.1943. četnička brigada JVUO pod komandom Ajdačića uništila je oklopni bataljon Nemaca i Ljotićevaca“. U Pranjanima kod Gornjeg Milanovca, tadašnji ministar inostranih poslova SCG Vuk Drašković otkrio je na nekadašnjem aerodromu spomen-ploču sa napisom: „Aerodrom slobode i ratnog savezništva SAD i trupa generala Draže Mihailovića – Američki avijatičari ponovo među Srbima“.

U porti manastira Radovašnica dvadesetak kilometara od Šapca, na severnim obroncima planine Cer, nalazi se nekoliko nadgrobnih spomenika poginulim četnicima, koji su u vreme rata bili stacionirani u selu. Nadgrobni spomenik četničkom poručniku Stanoju Letici nalazi se u porti mioničke crkve. On je 1941. poginuo u borbama sa Nemcima na putu Mionica – Divci. U Kozjem Dolu kod Trgovišta je spomen-ploča četničkom vojvodi Petrušu Stefanoviću koji je poginuo poslednje godine rata. Spomen-ploča u manastiru Končul nedaleko od Raške podignuta je 1941. u čast četnika koji su „sprečili prodor muslimanskih snaga iz pravca Novog Pazara“. Nju je neko od sveštenstva sakrio posle rata i ponovo je svetlost dana ugledala 1999. U selu Miline na Ceru, spomen- ploča je postavljena na mestu gde je, kako piše, „o Petrovdanu leta gospodnjeg 41. održan sastanak oficira JVUO gde je dogovoreno da se podigne ustanak u zapadnoj Srbiji“. Ploču je postavila „ Bogomoljačko-ravnogorska zajednica i narod Podrinja“.

Prošle godine u selu Vlakča kod Kragujevca podignut je spomenik svim žrtvama Drugog svetskog rata iz tog mesta i susednog sela Kotraže. Na spomeniku kragujevačkog vajara Dragana Ilića uklesana su imena 158 četnika i partizana poginulih na bojištima širom bivše Jugoslavije od kojih se mnogima još ne zna mesto i datum pogibije.

Muftija i komandant

Bošnjačko nacionalno veće blisko sandžačkom muftiji Muameru Zukorliću odlučilo je u decembru prošle godine da se u Komaranu kod Brodareva podigne spomenik komandantu Komaranskog četničkog odreda Huseinu Rovčaninu, koji je poginuo 1944. godine boreći se protiv partizana na strani četničkog vojvode Pavla Đurišića. Kapetan Rovčanin sa nekoliko stotina svojih boraca tokom Drugog svetskog rata držao je teren između Brodareva, Bijelog Polja i Prijepolja i lokalno stanovništvo mu pripisuje zasluge što je ovaj kraj sačuvan od velikih civilnih žrtava, karakterističnih za ostale mešovite nacionalne sredine.