Inovacije nisu dovoljne

Magelan? Ne, bio je to – DŽeng He. Ko? Da, kineski pomorac i admiral DŽeng He, za kojeg većina i najobrazovanije publike na Zapadu i u Srbiji, nikada nije ni čula. Što je šteta, pošto je u pitanju krajnje zanimljiva figura, usput i kastrirani evnuh, te kineski musliman iz pokrajine Junan.

Taj DŽeng He poduzeo je najmanje šest veličanstvenih i gotovo epskih putovanja između 1405. i 1424. godine, skoro pa celo stoleće pre Kolumbovog puta u Ameriku (1492) ili da Gaminog u Indiju (1497-1499).

Polazeći iz dalekog Nankinga u Kini na varvarski jug i na divljački zapad, DŽeng He je bio stigao do Tajlanda, Sumatre, Jave, Singapura, Šri Lanke, Indije, sve do Persijskog zaliva i Crvenog mora (današnjeg Irana i Saudijske Arabije), te do istočne obale Afrike (današnje Somalije, Mozambika i Kenije).

Uzgred, zadivljen posetiocima i svojevrsnim „vanzemaljcima“ iz Kine, tamošnji istočnoafrički sultan je kineskom caru, preko DŽeng Hea, na poklon poslao koješta egzotičnog, pa i čitavu – žirafu.

Slobodno dohvatimo atlas sa police ili pak Guglove mape sa interneta, i pročačkajmo sami. Bila je to veća nautička kilometraža nego ona od Portugala do Indije koja je proslavila Vaska da Gamu čitav jedan vek kasnije. Uz to, DŽeng He je putovao gigantskim brodovima od po 120 metara, što su bila i do šest puta duža plovila od npr. kultne Kolumbove Santa Marije, Pinte, a posebno omalene Ninje.

U svojoj floti, DŽeng He imao je čak 300 ovakvih čudovišnih brodova, i posadu od neverovatnih 28 hiljada ljudi (dok je npr. posada Vaska da Game brojala tek 170 mornara). Naprosto, bila je to veća, snažnija, impresivnija i moćnija flota, mornarica ili armada od bilo čega ikada do tada i potom viđenog na Zapadu, otprilike sve do Prvog svetskog rata.

I zaista, iskrcavanje jednog kineskog muslimana i evnuha na istočnu obalu Afrike 1416. godine bilo je ravno američkom sletanju na Mesec pet i po vekova kasnije.

Ali, u pitanju beše samo još jedna demonstracija kineske geopolitičke nadmoći, ekonomskog bogatstva i nivoa tehnološkog napretka u nizu. Kako svedoči istoričar Nil Ferguson, kineska prestonica Nanking je početkom 15. veka bila najveći grad na planeti Zemlji, dok je novi „Zabranjeni grad“ u srcu Pekinga paralelno gradilo preko milion radnika.

Postojala je i složena mreža izgrađenih i održavanih kanala od 1500 kilometara duž reke Jangce, povezujući Peking i Nanking, po kojima je godišnje plovilo i žitarice prenosilo i do 12 hiljada brodova. Bili su to kanali koji su raspametili čak i jednog Venecijanca, Marka Pola, kao i njegovu evropsku čitalačku publiku u medijskom šoku i neverici.

U viševekovnoj popularnoj imaginaciji Zapada, „Orijent“ ili Istok nije bio samo misteriozan i mističan, već i zemlja neopevanog izobilja, bogatstva i luksuza, odnosno svile i kadife, porcelana i začina. A Evropljani su tada bili varvari sveta.

Uz to, posebno impresivne bile su kineske – tehnološke inovacije. Još 1086. godine, kineski inženjer Su Song proizveo je prvi mehanički časovnik na svetu.

Volimo da mislimo kako je Gutenberg u 15. veku otkrio tehniku štampanja pokretnim slovima, ali je kineski pronalazač Bi Šeng ovu stvar bio otkrio još u 11. veku.

Uostalom, Kinezi su i otkrili papir, pa i tapete, papirni novac i toalet papir. Mehanička sejalica postojala je u Kini hiljadama godina pre DŽetro Talovog „otkrića“ iste u Britaniji, baš kao i mašina za predenje, i još mnoge druge tehnološke inovacije u pogledu proizvodnje tekstila i metalurgije, a koje se na Zapadu pojavljuju tek tokom Industrijske revolucije.

Uz barut, u kineske inovacije ubrajaju se i prvi hemijski insekticidi, mašinice za ribolov, ručna kolica sa jednim točkom, četkica za zube, karte za igranje i šibice.

I zatim se sve zaustavilo. Tadašnji kineski car Jongle umire, a sa njim u istoriju odlaze i prekomorska istraživanja i tehnološke inovacije.

Ubrzo su zabranjena sva pomorska putovanja, za izgradnju brodova zaprećena je smrtna kazna, a uništeni su svi zapisi o DŽeng Heovim ekspedicijama.

Kina se parohijalno i provincijalno okrenula samoj sebi, odnosno zagledala u sopstveni pupak, hraneći želuce kineskih careva i njihovih dvorsko-partijskih birokratija. I počela je da zaostaje. A, kao što to sada već jesmo učili u školi, jedno krajnje neupadljivo i nimalo impresivno evropsko kraljevstvo na suprotnom ćošku evroazijskog kopna, Portugal, otpočinje razdoblje tzv. „Velikih geografskih otkrića“.

Kolonijalni korak ubrzo hvata i ostatak Zapada, uz laganu, ali i definitivnu prevlast nad čitavom planetom. Šta se to onda dogodilo na „dalekom“ Istoku? Gde je tačno zapelo u toj Kini? Istoričari i društveni naučnici ponudili su gomilu hipoteza i teorija: unutrašnji politički i dvorski sukobi, ekonomska kriza, previsoki troškovi ratova, konfučijanizam kao religija i sistem vrednosti koji je podozriv prema novotarijama, a posebno prema nekakvim žirafama na poklon itd.

Međutim, kako izvrsno ističe spomenuti istoričar Ferguson, baš kao i omiljeni sociolog u Srbiji Maks Veber, zapravo se radilo o jednoj strukturnoj manjkavosti kineskih političkih, kulturnih i društvenih – institucija.

Jer, oba kraja evroazijskog kopna – i Daleki Zapad i Daleki Istok – imala su i poljoprivredu, i gradove, i trgovinu, i naučno-tehnološke inovacije, pa i hrabre moreplovce. Ali je Kina zato bila jedno ogromno, monolitno i visoko centralizovano carstvo pod apsolutnom vlašću jednog monarha kao boga na Zemlji.

Otuda se i moglo dogoditi da zbog smrti jednog cara, stane i raspadne se ceo sistem. Dok, sa druge strane iste kopnene mase, Zapad je bio politički rascepkan, pluralan i decentralizovan, što je vremenom omogućilo možda i najvažniju društvenu inovaciju modernog doba: demokratske političke institucije.

Od Magna Karte, preko Parlamenta i Ustava, sve do Deklaracije o pravima čoveka i građanina, Zapad je izmišljao i polako gradio institucije poput autonomije univerziteta, vladavine prava, slobode govora i izražavanja i tome slično. Ništa od toga nije postojalo (niti postoji?) u Kini.

A ove sociopolitičke inovacije predstavljaju najplodnije tlo za one tehnološke. I omogućuju im da procvetaju, razmašu se i poguraju čitava društva unapred poput brodova po okeanima.

Naime, oduvek je i posvud bilo talentovanih, kreativnih i mudrih pojedinaca i inovatora po obrazovnim i istraživačkim ustanovama u istoriji. Ali je zato evropska i još srednjovekovna institucija autonomije univerziteta, te slobode i od pape i od cara, bila nešto sasvim drugo i posve drugačije.

Ona je ta koja pruža jedan širi i institucionalni okvir za pluralizam i za slobodu mišljenja i istraživanja. Bez ovakvih slobodnih ili demokratskih institucija, imamo tek hrpu kreativnih pronalazača i odvažnih pustolova (ili pak računarskih programera), ali koji ne generišu društveni napredak.

Upravo zato ni inovatori poput Nikole Tesle ili Mihajla Pupina, uprkos svojoj inovativnosti i kreativnosti, nisu postali ono što jesu u rodnom Smiljanu ili Idvoru. Već tek po odlasku u jedan drugačiji institucionalni i društveni milje u mrskim, ali i slobodnim i demokratskim Amerikama.

S tim u vezi, i suština Veberove „Protestantske etike“ nije u beslovesnoj marljivosti, štedljivosti i rmbačenju evropskih luterana i američkih kalvinista, kako se to često pogrešno razume. Nisu konfučijanski Kinezi bili ni ostali ništa manje vredni i radni ljudi.

Veberova poenta bila je u institucijama društava Zapada koje sistematski raščaravaju bogove, vladare i gospodare. Uostalom, u istoriji imamo i sociološke eksperimente da to pokažu.

Uvedimo u dva društva institucije koje su posve različite u smislu političkog monizma i pluralizma, centralizacije i decentralizacije, kolektivizma i individualizma, sigurnosti i slobode, i to ih uvedimo jednim te istim ljudima ili narodima – kao npr. u istočnoj i zapadnoj Nemačkoj ili u severnoj i u južnoj Koreji.

Dobićemo dva sasvim različita društva, pa i ljudska ponašanja. Nisu Evropljani (bili) ni tehnološki inovativniji, kreativniji ili bolji Sapiensi od Kineza. Bolje su samo njihove političke i društvene institucije.

Famozne inovacije zato su samo još jedna lepo zvučeća mantra ili najnovija mitologija poznog kapitalizma za pecanje onih slabije obaveštenih građana i vernika. Dođavola, u Srbiji imamo i ono ruskokolonaško ministarstvo za „inovacije i tehnološki razvoj“. A Vlada Republike Srbije je pola miliona evra namenjenih Fondu za zdravstveno osiguranje nedavno preusmerila ka izvesnoj Kancelariji za informacione tehnologije, sve radi međunarodne promocije „inovacionih i kreativnih delatnosti i aktivnosti“. I, možda ta promocija jeste važna ili važnija od zdravstvenog fonda.

Ali inovacije nisu panacea. Kineska civilizacija svojevremeno je predvodila svet u tehnološkim inovacijama, pa danas opet pamtimo Gutenberga i Kolumba, a ne Bi Šenga i DŽeng Hea. Bez pratećih demokratskih institucija, vladavine prava, i autonomije mišljenja i istraživanja, tehnološke inovacije ne znače gotovo ništa.

Legendarna i istinita priča o moreplovcu DŽeng Heu jeste veličanstvena koliko i tragična. Ali se u njoj krije i fantastična istorijska lekcija. Dobre inovacije, pa čak ni bogatstvo i moć, jednostavno nisu dovoljni za društveni napredak i uspeh. Neophodne su i demokratske i slobodne institucije u društvu.