Zlatibore, pitaj Taru

Elem, zainteresovalo mlađanu turistkinju kakvu to kafu Crnogorci naručuju, pa kad je konačno posle izvesnog vremena ugledala konobara kako iz „moje kravice“ presipa belu tekućinu u espreso šolje prišla mu je i zabezeknuto ga upitala: A zbog čega vi Crnogorci zovete mleko Veronika? I tako. Ostade anegdota koju će vam kao vlastitu ispričati svaki konobar od Ulcinja do Herceg-Novog. Što ruku na srce poprilično umanjuje naučnu pouzdanost iste. Ali to i nije toliko bitno u kontekstu redova koji slede.

Poenta je na drugoj strani. Između ostalog i u sličnim arhaizmima na bazi kojih je moguće testirati podudarnost jezika u Srbiji i Crnoj Gori. Ne samo zbog toga što se arhaizam poput, recimo, „varenike“, kao i drugi njemu slični, odavno upotrebljava(o) u Crnoj Gori, ali i u Srbiji. Pogotovo u njenim jugozapadnim krajevima, vlaško-erskim što bi rekao Cvijić. Onim istim iz kojih Mulina po trubačima poručuje „Zlatibore, pitaj Taru“. Sve sa mekim palatalnim š kao u rečima œekira ili œutra koje se, doduše od skora, u Crnoj Gori (pored jotovanog zj i slivenog dz) upotrebljava kao arhaična osnovica modernog crnogorskog jezika.

A nije proteklo bogzna koliko od vremena kad smo se kao osnovci proročki zavitlavali na temu mekog palatalnog š kao trideset prvog slova Vukove azbuke. U međuvremenu desilo se državno osamostaljenje Crne Gore i uspostavljanje crnogorskog jezika. Šala je postala zbilja, doduše „sazidana“ na potpuno drugačijim temeljima. Dok se jezik preokrenuo u predmet identitetskih sporenja. Jer dok jedni smatraju da specifičan govor treba da bude osnova posebnog (crnogorskog) jezika, naročito posle državnog osamostaljenja, dotle drugi tvrde da specifičan govor samo ukazuje na različitost varijeteta unutar istog jezičkog standarda te da stari naziv (srpski jezik) nije ni trebalo menjati. Bar ne pre rezultata popisa stanovništva koji će pokazati da većina građana Crne Gore (ipak ne apsolutna većina) govori srpskim jezikom. Poznati lingvista Ferdinand de Sosir piše na jednom mestu kako je jezik bitan deo govora iako nije identičan s njim. Govor s druge strane predstavlja ustanovu sadašnjosti i proizvod prošlosti tako da se ne može zamisliti bez individualnog i društvenog aspekta. Zapravo u tom kontekstu treba posmatrati nedavni lingvistički „sukob“ između crnogorske opozicije i vlasti.

Da se podsetimo. Crnogorska opozicija bez koje vlast ne bi bila u stanju da apsolvira izborni zakon kao bitan preduslov na evropskom putu, insistirala je na izjednačavanju crnogorskog i srpskog jezika unutar crnogorskog obrazovnog sistema. Pošlo se od pretpostavke da bi naziv nastavnog predmeta koji bi glasio Crnogorski jezik i književnost favorizovao samo jednu stranu i na neki način legalizovao raskorak između teorije i prakse. Prema Ustavu Crne Gore, dakle u teoriji, crnogorski je službeni jezik, ali se u praksi najčešće zbori po srpski, pa bi taj Gordijev čvor valjalo razrešavati u stilu dvaput meri jednom seci. Otuda valjda toliko natezanja oko formulacije budućeg naziva nastavnog predmeta.

Vlast koja je u periodu pre konstituisanja crnogorskog jezika koristila neutralnu maternju terminologiju umesto srpskog jezika, protiv čega se u to vreme bunila opozicija, sada je odbacila predlog te iste opozicije da se predmet ponovo vrati pod firmu maternjeg jezika. Predložila je zauzvrat da u nazivu predmeta pored crnogorskog i srpskog budu sadržani i bosanski i hrvatski jezik, s tim da kosa crta deli crnogorski od ostalih pomenutih jezika. Opozicija nije pristala na to smatrajući da vlast nastoji da izvrda rezultate popisa uz očiglednu marginalizaciju srpskog jezika. Tako su pregovori ozbiljno zapeli o interpunkcijsku džombu na lingvističkoj magistrali. Sve sa izbornim zakonom daleko na horizontu. Ali je onda opozicija iznenada predložila da crnogorski i srpski budu sa jedne, a bosanski i hrvatski jezik sa druge strane kose crte. Vlast je ovo shvatila kao lukav pokušaj da se srpski, pored crnogorskog, proglasi službenim jezikom, pa je odbila predlog.

I kad je bilo gotovo izvesno da od dogovora neće biti ništa, opozicija je izvukla još jednog džokera iz rukava i umesto kose predložila crticu između crnogorskog i srpskog. Tako je usvojen naziv: crnogorski (crtica) srpski (zarez) bosanski (zarez) hrvatski jezik i književnost. Naziv koji u startu otvara mogućnost različitim interpretacijama. Vlast, recimo, smatra da crtica odvaja crnogorski od ostalih jezika i na taj način potvrđuje njegov privilegovan položaj u društvu. Opozicija veruje kako se radi o klasičnoj polusloženici gde crtica spaja crnogorski i srpski jezik i jasno ih zarezima odvaja od bosanskog i hrvatskog jezika. Ko je u pravu? Zlatibore, pitaj Taru. Najvažnije je zapravo to da je na obostrano zadovoljstvo nekakav dogovor ipak pao te da su vlast i opozicija najzad krenuli putanjama kompromisa. A čini se i da opozicija prvi put veruje u premijerove dobre namere. Bez znaka uzvika i ostale interpunkcije.