Pisac i grad

S povoljnim vetrovima, i gradski fudbalski klub „Čelik“ mogao je u prvu ligu, i to onu, pravu prvu ligu, s Hajdukom, Partizanom i Veležom, a pod tim i takvim uslovima sagrađeno je i najveće pozorište u nekadašnjoj zemlji, remek-delo arhitekture socijalističkog jugoslovenskog modernizma. Na repertoaru tog i takvog Bosanskog narodnog pozorišta Zenica našli su se i Kišova „Grobnica za Borisa Davidoviča“ i, u Milčinovoj režiji, predstava „Sveti Sava“, sa Lauševićem u glavnoj, naslovnoj ulozi. Varvarskim sprečavanjem izvođenja te predstave u Jugoslovenskom dramskom pozorištu započeo je, u stvari, rat iz Beograda, i zapalio čitavu Jugoslaviju da od njene civilizacije ostanu ugarci i dronjci. Danas su na vlasti u Srbiji oni koji su onomad iz pozorišne dvorane započeli pravoslavni svoj džihad, a u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj, sa isključenjem samo dva grada, Tuzle i Rijeke, njihova katolička i muslimanska mala braća po antijugoslovenstvu i antikomunizmu.

Zenica nije što je bila. Ona nije više ni sen onog nekadašnjeg grada. Ona je sasvim drugi grad, kao i toliki naši gradovi od Novog Sada do Splita, za koje mi je, u jednom istarskom našem razgovoru, briljantni istoričar Vjekoslav Perica tačno rekao da nisu više Novi Sad i Split, nego centri Eparhije šabačko-valjevske i Širokog brijega – zgasle zenice, mrene. U grad Zenicu decenijama su ljudi hrlili, a danas, kao i iz drugih jugoslovenskih gradova, beže iz nje glavom bez obzira. No, današnja Zenica, u kojoj „sve je dotrajalo, napuklo, zahrđalo, izblijedilo, pregorjelo, požutjelo, zaraslo, usahlo, zastarjelo, umazano, napušteno, zaboravljeno, svjesno odbačeno, a nešto je vjerovatno i nesretno“, ima svog pisca svetskog glasa, Selvedina Avdića, čijoj prozi i pripada ovaj citirani đerdan tužnih priloga koji je, kao omču, namakla sebi oko vrata.

O prvom Avdićevom romanu „Sedam strahova“, pisao sam pre deset godina. U njemu, posle devet meseci patnje u samoizolaciji pošto ga je napustila žena, glavni junak izlazi „u svet“. Ali, svet u koji on izlazi, svet u kojem pati svoje ljubavne jade, nije nekakav otvoreni polis, nego zatvorena kasaba, palanka kojom vedre i oblače ratni profiteri – uvažena, preduzimljiva gospoda kriminalci. Oni obezbeđuju poslove, oni pružaju zabavu, oni kontrolišu pravosuđe i nivo kriminala, oni ubiraju harač. Oni utiču i na oblik ljubavne patnje u ovom bosanskom vilajetu. Nekadašnji kolega glavnog junaka, iz radijske redakcije, nestalo lice, ostavio je za sobom u dnevniku i ovaj zapis: „Danas sam, u prolazu, usput, mogao sam i prečuti, čuo da u Muzičkoj školi muče ljude.“

U romanu „Kap veselja“ (Vrijeme, Zenica, 2018), nastavlja Avdić da opisuje deprimirajuću, depresivnu Zenici, ne pominjući joj ime izričito, jer to je grad među ostalim našim gradovima sa simptomima „pitiespija“, i da iznosi na videlo pritajene zločine u njoj i nove njene uglednike kao najodvratnije protuve, ali ono što je ovde najvažnije, a sadržano je već u naslovu dela, jeste umeće da se u tom jalu i čemeru iscedi kap veselja, kao kad uho onog dečaka iz rane Kišove proze – na žicama koje sprovode struju među banderama u mađarskoj pusti, usred fašizma, sluša koncert eolske harfe. Pročitajmo zajedno ovaj prekrasan pasus iz „Kapi veselja“, koji će jednog dana ući u udžbenike, ukoliko oni koji za nama dolaze budu uopšte imali udžbenika:

„Grad ima sposobnost da nenadano polaže ljepotu na najružnijim mjestima. Mislim da će to najljepše ilustrirati prizor s gradske deponije, prizor u kojem često uživam. Na tom odvratnom mjestu, smrdljivom brdu punom štakora, kroz koji teku potočići otrovne sluzi, bivši radnici naše fabrike skupljaju odbačene konzerve. Da bi ih mogli ponijeti što više, poredaju ih po putu kojim prolaze kamioni za odvoz smeća. Točkovi zgnječe aluminijske konzerve i, ako imate sreće pa se taj dan probije sunce kroz smog i osvijetli stazu, vidjet ćete kako one bljesnu kao mliječni put iz školskih atlasa!“

Melanholična je ovo umetnost, jer je svesna da pripada generaciji koja se, u svojoj plemenitosti, želje može samo prisećati, generaciji onih koji, u najiskrenijem solilokviju, kao građansku molitvu, mogu samo da ponove ono što sebi priznaje i melanholični heroj ovog romana: „Najveći dio vremena bio sam umoran, potpuno nesposoban da iskušavam granice slobode. Ponekad sam osjećao da bih se brzo navikao i na život u koncentracionom logoru.“

Ako uopšte ima dobra posle toliko zala kojih smo se nagledali, onda je dobro u tome da postoji umetnik koji će ta sva zla ne samo prozreti i popisati nego i, nasuprot njima, uspeti da iscedi „kap veselja“ iz onoga što je na razbojištu ostalo. Jedino nam istinu ne mogu uzeti. O tome iz Zenice, kao iz zenice nove jugoslovenske književnosti, svedoči proza Selvedina Avdića.