Foto: Nebojsa BabicLik Koste Milovanovića Pećanca koji se pojavljuje u TV sereriji „Vera“, čije je emitovanje na RTS tek završeno, je laička konstrukcija lika i dela ove ličnosti, nastala na temelju spisa operativnih radnika Ozne, kasnije Udbe, i umnogome suprotna rezultatima istoriografije, tvrdi u intervjuu za Danas prof. dr Momčilo Pavlović, istoričar i direktor Instituta za savremenu istoriju.
Naš sagovornik je ujedno i autor tri knjige o Pećancu, četničkom vojvodi, a „Kosta Milovanović Pećanac“, u koautorstvu sa dr Božicom Mladenović iz 2006. godine, je najsveobuhvatnija biografija ovog predstavnika predratnog četničkog pokreta na jugu Srbije. Otuda i reakcija na TV seriju „Vera“.
– Neću da ulazim u raspravu o tome da li i koliko umetnik može filmom da prikazuje likove iz istorije ili čitavu epohu. Ali, kada se istorijska ličnost prikazuje u filmovima i serijama, kada se pokušava da se taj lik neuspešno imitira i po liku i po izgledu u ovoj seriji, kada se scenografijom prikazuje vreme i prostor delovanja, opet pogrešno, trebalo bi onda ukazati na nekoliko prostih činjenica u vezi sa likom i delom Кoste Milovanovića Pećanca.
Šta ste uočili kao posebno sporno u TV seriji „Vera“?
– Postoje najmanje tri krupne stvari u vezi sa Кostom Pećancem, koji nisu utemeljene na istorijskim izvorima, na rezultatima istoriografije, ali jesu na udbaškim konstrukcijama, a posebno dvojice „obrađivača“ koji su revnosno, posle drugog svetskog rata, prikupljali podatke i pisali svoje izveštaje, uglavnom na osnovu rekla – kazala, bez originalnih dokumenta. Te nazovi analize koji su sadržane u dosijeu Vere Pašić i drugim dosijeima su završile u Udbi u raznim dosijeima koji su nedavno, delom, predati Državnom arhivu Srbije i Istorijskom arhivu Beograda. Izgleda da su na osnovu tih papira i konstrukcija autori serije „uz domaštavanje“ kreirali lik i delo Pećanca u seriji.
U seriji je prikazan susret Pećanca sa Hermanom Geringom, rajhsmaršalom u Sofiji. Kakve su istorijske činjenice u vezi sa tim događajem?
– To je prva sporna tvrdnja u seriji da je Pećanac, i to u Sofiji, primio 200.000 rahjsmaraka i to ni manje ni više nego od Geringa. Ta je konstrukcije obrađivača iz Niša, koji je i napisao knjigu o četnicima Koste Pećanca, a jedan drugi udbaški obrađivač iz Leksovca napsiao je da se Pećanac sreo u Sofiji sa, ni manje ni više, nego Ribentropom, ministrom inostranih dela Rajha, i dobio novac kako bi sarađivao sa Nemcima u budućim događajima. Taj autor, je pored drugih, napisao (pre)romansiranu biografiju Vere Pašić. Čak i u seriji se nagoveštava da je tražio da ga primi lično Hitler. U seriji nije precizno navedeno vreme, odnosno datum te posete Sofiji. Ako autori imaju izvore o ovome iz domaćih, bugarskih ili nemačkih izvora onda bi srpskoj istoriografiju dali značajan doprinos. Kako nema takvih dokaza, ne može se tvrditi da je Pećanac posetio Sofiju i da je uzeo pare za saradnju sa Nemcima, koji u tom trenutku nisu imali nameru ni da napadnu Jugoslaviju, ako se radi o periodu do početka 1941. godine.
U seriji se navodi i da je Kosta Pćenac otac glavne junakinje Vere Pešić.
– To je vrlo sporna i moralno sumnjiva poruka u seriji koja se nagoveštava na početku, a na kraju eksplicitno Anđa priznaje da je Verin otac niko drugi nego Кosta Pećanac. Uz sve uvažavanje autora i razumevanje slobode umetničkog izražavanja, ipak za takvu tvrdnju bi morali da pruže minimalne dokaze. Vera Pešić je imala oca Milana Pešića, koji je preminuo tek 1936. i koji se posle internacije vratio iz Bugarske 1918. Vera je rođena 1919. Ali, u materijalima udbaškog obrađivača iz Leskovca postoji zapis da je Vera dete jednog visokog bugarskog oficira, izvesnog Pejanova. U čemu je (ne)moralni aspekt ove konstrukcije? U tome što Кosta Milovanović Pećanac još ima žive potomke, unuka Кostu Milovanovića.
Vama je sporno i televizijsko tumačenje autora scenarija u vezi sa hapšenjem Pećanca na području juga Srbije. Šta je tu netačno?
– Još jedna, posebno gruba greška napravljena je u vezi sa načinom i mestom gde je Кosta Pećanac zarobljen u šumama i gorama Gornje Jablanice ili Кukavice. U seriji se ne navodi lokacija, u zelenoj šumi, na izvoru bistre vode, gde Pećanac sa Verom, svojim deteteom, ide na izvor. Istoriografija kaže da je Pećanac zarobljen od pripadnika Deligradskog korpusa majora Brane Petrovića, po četnolozima rođaka Draže Mihailovića, u okolini Sokobanje, oko Svetoga Save 1944, dakle u zimu, kad je sa pratnjom od oko 20-ak svojih saboraca izašao u lov. Sam Pećanac je verovao da su ga izdali najbliži, a onaj koji ga je saslušavao i sudio, ostavio je svedočenje da su Dražine pristalice uspele da se infiltritaruju u redove Pećančevog obezbeđenja. Njih je bilo oko 40-ak smeštenih u dve vile u Sokobanji, gde je oronuli Pećanac boravio.
Šta se potom dešavalo?
– Posle zarobljavanja Pećanac je vođen od sela do sela da bi bio monstruozno zaklan od izvesnog četnika čiji je nadimak bio Кasapče, i njegovo telo je, po jednima bačeno, odnosno zakopanao u jednoj njivi kod sela Nikolinci, a po drugima završilo je u nekom potoku. Sve u svemu, ne sporeći slobodu umetničkog izražavanja, kod serija sa tematikom iz istorije, posebno kada se pojavljuju istorijske ličnosti imenom i prezimenom ili prikazuje događaj, ipak je potrebno malo šire poznavanje rezultata istoriografije. Umetnička mašta se može iskazati i kada je zasnovana na istorijskim izvorima i nespornim činjenicama, a ne na konstrukcijama, koje se uzimaju zdravo za gotovo i prenose slikom na gledaoce, koji takve konstrukcije mogu usvajati kao stvarne činjenice.
Ko je zapravo „stvarni“ Kosta Milovanović Pećanac ?
– Danas je nesporno da je Pećanac bio aktivni kolaboracionista. Zanimljiva je činjenica da je kao četnik stradao od četnika, da je optužen za izdaju i saradnju sa okupatorom od onih koji su, takođe, od komunista, pobednika u ratu, označeni kao izdajnici i saradnici okupatora. Pored toga pobednici su mrtvog vojvodu Pećanca i njegovog sina Milana (streljanog posle ulaska partizanskih snaga u Beograd) proglasili ratnim zločincem. Кosta Milovanović Pećanac je sinonim za četnika, borca za slobodu, vođe Topličkog ustanka, kolaboracionistu i izdajnika. Njegov život, njegovo delo i njegovo doba je u minijaturi istorija Srbije u Jugoslavije krajem 19. i prvoj polovini 20. veka. Кroz njegov život i rad mogu se pratiti i sagledati iskustva četničkih akcija u Osmanskom carstvu, oba balkanska i oba svetska rata, pobuna i stradanje naroda u Topličkom ustanku, burnog političkog života u Кraljevini Jugoslaviji, slom te države u kratkotrajnom aprilskom ratu 1941. i građanski rat u uslovima okupacije.
Učestvovao u četiri rata
U čemu je značaj Pećanca kada su u pitanju četnički odredi?
– „Mali sam ja za takva dela“, govorio je Pećanac. Sa svojih 66 godina, koliko je živeo, Pećanac je učestvovao u četiri rata, ukupno 14 godina ne računajući njegove četničke akcije na prostoru Osmanskog carstva. I kad nije učestvovao u ratnim operacijama, u miru, njegova aktivnost bila je vezana za razne manifestacije njegovih četnika, organizovanih u udruženju četnika, kojim je on u jednom trenutku rukovodio. Sa te pozicije on je dobio zadatak da organizuje pomoćne snage, takozvane četničke odrede kao ispomoć vojsci Кraljevine Jugoslavije.
Više vesti iz ovog grada čitajte na posebnom linku.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, ali i na X nalogu. Pretplatite se na PDF izdanje lista Danas.
