Digitalni pogled u zadužbinu Stefana Nemanje

„Cilj izložbe je da se ukrštanjem autentičnih artefakata i konvencionalnih eksponata sa novim tehnologijama i digitalnim instalacijama, kreira interaktivna, savremena prezentacija manastira Studenica. Ova postavka podrazumeva moderan pristup, obilato korišćenje najsavremenije elektronske opreme, koja će najširem krugu posetilaca učiniti pristupačnim sve segmente manastirskog kompleksa, arhitekturu, slikarstvo, riznicu, ali i novija otkrića brojnih istraživača“, kažu u SANU.

Autor izložbe i urednik kataloga Miodrag Marković, dopisni član SANU, objašnjava za Danas da postavka ima tri dela.

– Jedan deo izložbe zadržao je tradicionalan pristup. To je postavka originala i kopija arhitekture, skulpture, živopisa, dela primenjene umetnosti, raznih pravnih akata, novca, pečata… Drugi deo je interaktivna multimedijalna prezentacija koja podrazumeva da se nepokretna studenička baština predstavi uz pomoć novih tehnika koje, sledeći svetska iskustva, podrazumevaju i stvaranje virtuelne stvarnosti i proširene stvarnosti, kako bi se na popularan način što više približila posetiocima. Želeli smo da iskoristimo nove tehnološke mogućnosti kako bi zahvaljujući projekcijama živopisa stvorili utisak okruženosti freskama i uranjanje u njih, uz duhovnu muziku od pojanja vatopedskih i drugih svetogorskih monaha do savremenih dela poput „Vizantijskog carstva“ počivšeg kompozitora Miloša Petrovića – kaže Miodrag Marković.

Izložba o Studenici obuhvata i dokumentarni filmski esej Narcise Darijević, koji istovremeno prati dve priče – jednu koja prikazuje promene izgleda Studenice tokom godine i tokom dana, a druga tehnologiju rada na živopisu, nastanak i izradu fresaka.

Miodrag Marković ukazuje na „didaktičko-pedagoški karakter ovog dokumentarnog filma koji posetiocima, posebno mlađim, treba da pokaže kako su freske nastajale i kako se spašavaju od propadanja“.

Manastir Studenica najznačajnija je zadužbina velikog župana Stefana Nemanje, tvorca srpske države. Od osnivanja krajem 12. veka, neposredno posle njegovog povlačenja sa trona, ima status prvog među srpskim manastirima. Iako se veruje da je u manastirskom kompleksu nekada bilo 14 crkava, danas su ostale samo tri – Bogorodičina crkva (12. vek), Crkva Svetog Nikole (13. vek) i Kraljevska crkva (14. vek).

Manastir Studenica sagrađen je između 1183. i 1196. na mestu koje je u vreme Stefana Nemanje bilo „pusto lovište zverova“. Nalazi se kraj istoimene reke koja se desetak kilometara nizvodno kod mesta Ušće uliva u Ibar. Glavna crkva ili katolikon posvećen je Bogorodici Dobrotvorki (Evergetidi).

To je jednobrodna bazilika sa kupolom i vestibilima sa južne i severne strane, produžena na zapadnoj strani pripratom, a na istočnoj tročlanim oltarskim prostorom. Istoričari umetnosti ukazuju na „ujednačenost njene arhitekture, plastike i zidnog slikarstva, koji zajedno stvaraju izuzetno harmoničan estetski utisak, učiniće da ova crkva postane uzor za građenje ne samo u nemanjićkoj Srbiji nego i na Svetoj Gori“.

U Bogorodičinu crkvu ulazi se kroz „vrata raja“ iznad kojih Hristos blagosilja svakog ko uđe u hram iz velike priprate kralja Radoslava. „Stepenice u hramu predstavljaju put ka Višnjem Jerusalimu sa kog nema odstupanja ni po cenu Raspeća, jer u oltaru čeka Hristos raširenih ruku“, kažu u manastiru. Osim po arhitekturi i živopisu, Bogorodičina crkva poznata je i po dekorativnom plastici, u koju su graditelji najverovatnije sa južnog Jadrana ili juga Italije uneli i romanske elemente.

Živopis u Bogorodičinoj crkvi oslikan je 1209. godine.

Posle Nemanjinog odlaska na Svetu Goru, radove su nadgledali njegovi sinovi Stefan Prvovenčani i knez Vukan, ali je glavni ktitor bio njihov najmlađi brat monah hilandarski i potonji prvi srpskih arhiepiskop i svetitelj Sveti Sava, jedno vreme i iguman studenički. Iako je od njega malo sačuvano, slikarstvo iz ovog perioda spada u najviše domete evropske umetnosti tog vremena, uključujući i Raspeće na zapadnom zidu hrama, koje je najpoznatija scena iz sačuvanog studeničkog živopisa.

Studenica je sačuvala „vizantijski plavu“ – kraljevsku boju, koja se u srednjem veku dobijala iz stene lapis lazuli, dobavljane iz današnjeg Avganistana i plaćane po ceni zlata.

Crkva je drugi put oslikana 1569, kad je freske radio čuveni pećki zoograf Longin. Vrednim se smatra se i živopis u priprati kralja Radoslava, ali je sačuvan samo u fragmentima. Ikonostas studenički nastao je 1837. Oslikao ga je Živko Pavlović, a sačuvani su i delovi prvobitnog mermernog ikonostasa.

Kraljeva crkva, čiji je ktitor kralj Milutin, posvećena je roditeljima Presvete Bogorodice, Svetom Joakimu i Ani. Prema natpisu iznad krovnog venca, utvrđeno je da je sagrađena 1314. u obliku sažetog krsta sa kubetom koje spolja osmougaono. Ima veoma vredno slikarstvo, rad kraljevih majstora Mihaila i Evtihija.

Spada u najznačajnije građevine ranog 14. veka. Crkva Svetog Nikole takođe je oslikana, a između ove dve crkve nalaze se temelji hrama posvećenog Svetom Jovanu Krstitelju.

Od nekada bogate riznice prvog među srpskim manastirima ostali su zlatni prsten Stefana Prvovenčanog, drveni kivot za njegove mošti iz 1608, ukrašen sedefom, Četvorojevanđelje iz 15 knjiga, povelje, rukopisne knjige… U Studenici su sahranjeni: Stefan Nemanja, njegovi sinovi Stefan Prvovenčani i Vukan, kao i unuk Radoslav. U kivotu kraj oltara počiva i Nemanjina žena Ana, u monaštvu prepodobna Anastasija.

Studenica administrativno pripada današnjoj Eparhiji žičkoj, a monaško bratstvo kao i u vreme prvih Nemanjića živi po Studeničkom tipiku koji je ustanovio Sveti Sava. „Zapovedam, dakle, svima vama od Gospoda Boga Svedržitelja da ovaj sveti manastir bude slobodan od onih koji tu vladaju i da ni pod kim ne bude, osim pod jednom Sveopevanom Bogorodicom Dobrotvorkom i molitvom prepodobnog oca našeg i ktitora i onim koji u njemu i igumanuje“, jedna je od poruka Svetog Save u tom tipiku.

Na Uneskovoj listi

Studenica je 1947. proglašena za spomenik kulture godine, da bi 1979. dobila status spomenika od izuzetnog značaja. Na Uneskovu Listu svetske kulturne i prirodne baštine upisana je 1986. godine. U blizini manastira nalazi se isposnica Svetog Save i crkva Pridvorica, posvećena Preobraženju Gospodnjem. Prema predanju, Pridvoricu sagradio je jedan od Nemanjinih sluga u isto vreme kad je završavana Studenica..

Autorski tim

Izložba o Studenici trajaće do 31. marta iduće godine. Pored Miodraga Markovića u autorkom tomu su: Marko Savić, Marko Todorović, Stefan Knežević, Dušan Knežević, Petar Jelisavac, Radovan Vojnović, Dimitrije Popadić i za produkciju zadužen LajvVju Studio (LiveViewStudio).