Instrumenti koji su pregazili vreme

… kao pokazatelj razvoja nauke i tehnike na teritoriji Srbije“, obuhvaćeni su delovi naučno-tehničkog nasleđa Hemijskog, Farmaceutskog, Medicinskog i Rudarsko-geološkog fakulteta, kao i Astronomske opservatorije i Univerzitetske biblioteke. Na njoj je prikazan istorijski razvoj visokoškolske nastave u Srbiji, od osnivanja Liceja 1808. preko otvaranja Velike škole 1830. do Univerziteta 1905. godine. Ono što je za današnje prilike gotovo neverovatno, „lične karte“ instrumenata evidentiranih u MNT pokazuju da su se za srpske visoke škole tokom 19. i prve polovine 20. veka kupovali instrumenti najpoznatijih evropskih i američkih proizvođača.

Izložba je deo projekta „Tehnička baština na univerzitetima u Srbiji“, koji MNT sprovodi u skladu sa Odlukom Ministarstva kulture i informisanja Vlade Srbije iz 1995. kada je postao matični muzej za sve predmete tehničke kulture, bilo da su njegovom ili vlasništvu drugih institucija, fakulteta, fabrika, škola ili pojedinaca. Zadatak ovog projekta da se takvi predmeti evidentiraju i da se kroz osnovnu muzejsku delatnost – zaštitu tehničkih kulturnih dobara, sačuva istorijski identitet razvoja nauke i tehnike na tlu Srbije.

Prema rečima Zore Atanacković, trenutno status kulturnog dobra i državnu zaštitu imaju: Zbirke velikana srpske hemije na Hemijskom fakultetu, zbirka Astronomske opservatorije u Beogradu i Zbirka starih psiholoških instrumenata Laboratorije za eksperimentalnu psihologiju Filozofskog fakulteta. U proceduri MNT za dobijanje državne zaštite su i zbirke Farmaceutskog fakulteta i Instituta za anatomiju, Medicinskog fakulteta.

Zbirka starih psiholoških instrumenata, osnovana 1982, sadrži oko 90 instrumenata koji pokrivaju različite oblasti eksperimentalne psihologije, a u kombinaciji sa knjigama i časopisima čine celinu, na osnovu koje je moguće rekonstruisati jednu psihološku laboratoriju sa kraja 19. i početka 20. veka.

U visokoškolskoj nastavi Kneževine Srbije, teoretska astronomija i meteorologija uvedeni su u nastavni plan i program Velike škole 1863, a 1877. osnovana je astronomska i meteorološka opservatorija Kraljevine Srbije u prizemnoj zgradi beogradskog preduzimača Ernesta Gajzlera, na uglu ulica Vojvode Milenka i Svetozara Markovića. Nova Opservatorija, podignuta 1891, nalazila se u Karađorđevom parku na mesti današnje meteorološke opservatorije, da bi 1932. bila premeštena na Zvezdaru. Najveća nabavka instrumenata urađena je 1922. i 1923. na ime ratne reparacije i na osnovu nje, desetak godina kasnije kad je puštena u rad, svrstana je u red najbolje opremljenih u Evropi. Ti instrumenti – ono što je preteklo posle nemačke okupacije, u upotrebi su i danas.

Hemija je kao predmet na Liceju uvedena na osnovu Zakona iz 1853, a prva hemijska laboratorija, koja je služila za analizu ruda, minerala i lažnog novca, osnovana je i opremljena četiri godine kasnije. Pored sačuvane opreme i originalnih dokumenata prve hemijske laboratorije na Liceju i Velikoj školi, kao dragoceno svedočanstvo o razvoju hemije u Srbiji, u Zbirci Hemijskog fakulteta čuva se i oko 850 reagens-bočica sa hemikalijama.

Zbirka Instituta za anatomiju Medicinskog fakulteta sadrži Kolekciju snimaka anatomskih crteža i preparata na staklenim pločama, nabavljenu u Beču 1921. sa oko 500 primeraka. Kolekciju vernih otisaka vaskularnih i drugih kanala, kao i šupljina tela i organa korozivnom metodom osmislio je i napravio profesor Milan Milisavljević, koji je ovu metodu u naučni rad i nastavu na Anatomskom institutu uveo 1984, od kad datira i prvi korozivni preparat arterija podlakta i šake koji se čuva u zbirci Instituta. Kolekcija mulaža predstavlja poslednju veliku zbirku anatomskih modela od gipsa, nastalu u Parizu 1920, koja se početkom 20. veka koristila u nastavi anatomije budućih lekara. Autor kolekcije je francuski profesor anatomije Adolf Niklas.

Zbirka Muzeja istorije farmacije na Farmaceutskom fakultetu, oformljena je za potrebe nastave predmeta istorija farmacije i etika. Njena prva stalna postavka otvorena je 1954. u Institutu za galensku farmaciju, a 1991. preseljena je u novu zgradu Farmaceutskog fakulteta na Torlaku. Najvredniji predmeti u fondu su delovi inventara prve državne (Praviteljstvene) apoteke iz perioda 1836-1859, originalni nameštaj oficine iz 19. veka, kolekcija od 700 apotekarskih stojnica od drveta, porcelana, stakla i keramike, laboratorijske posude, aparati, te arhivska dokumenta i kolekcija starih knjiga iz farmakopeje.

Prerastanje Velike škole u Univerzitet, podrazumevalo je, između ostalog, i osnivanje samostalne Univerzitetske biblioteke. Stvaranje knjižnog fonda Univerzitetske biblioteke započeto je početkom 20. veka, kada je kao poklon dobila najvredniji deo fonda nekadašnje biblioteke Velike škole, a zahvaljujući dragocenim legatima i stalnoj nabavci knjiga, do Drugog svetskog rata narastao je na 300 000 knjiga. Na inicijativu Mabel i Slavka Grujića, poslanika Kraljevine SHS u Vašingtonu, krajem 1920. Karnegijeva fondacija za međunarodni mir sa sedištem u Njujorku, namenjena pomoći ratom opustošenih zemalja, kao poklon stavila na raspolaganje vladi Kraljevine SHS 100.000 dolara za izgradnju biblioteke u Beogradu. Biblioteka je svečano otvorena 24. maja 1926. godine.

Iako je Katedra za mineralogiju i geologiju, osnovana 1880, bila jedna od najstarijih na Visokoj školi u Beogradu, za žaljenje je što je Rudarsko-geološki fakultet, koji kao takav postoji od 1946, na ovoj izložbu poslao samo deo paleontološke zbirke – nekoliko fosila, iako se na njegovim katedrama čuvaju daleko atraktivniji eksponati. Izložbu u MNT, koja će biti otvorena do 20. avgusta, prati dvojezični katalog – knjiga na srpskom i CD na engleskom jeziku, u kome je u okviru istorijata visokog školstva u Beogradu i Srbiji, dat i detaljan pregled uništene univerzitetske baštine tokom Drugog svetskog rata po fakultetima, kao i prikaz obnove nastavno-naučnog rada BU u posleratnoj Jugoslaviji.

Najveći dobrotvori

Najveći dobrotvori BU bili su: veletrgovac i zakupac rumunskih i mađarskih solana kapetan Miša Anastasijević (1803-1885), veletrgovac i renterjer Lula Ćelović Trebinjac (1854-1929), kraljica Natalija (1859-1941) i kralj Milan Obrenović (1854-1901). Na svoj 60. rođendan, Miša Anastasijević je zaveštajnim pismom poklonio državi velelepno zdanje za smeštaj školskih i prosvetnih ustanova. Luka Ćelović u svom testamentu od 1911. ostavio je BU svu svoju imovinu vrednu 50 miliona dinara. Kraljica Natalija Obrenović poklonila je 1923. imanje od 8.000 hektara u Istočnoj Srbiji, uključujući i rudničku koloniju Blagojev kamen poznatu kao ležite zlata i vilframa. Kralj Milan Obrenović darovao je Univerzitetu pet hektara zemljišta za botaničku baštu u Beogradu koja se, po njegovoj želji, zvala Jevremovac.