INTERVJU Dušan Babac o fenomenima modernog Beograda: Pokretačka snaga su uvek ljudi, a nosioci svetla malobrojni pojedinci

Dušan Babac, Bojana Popović i Tijana Antonijević autori su ove monografije koja tekstom i više od osam stotina uglavnom neobjavljivanih fotografija svedoči o tome kako se posle dva balkanska i Prvog svetskog rata, u kojima je Srbija izgubila dve trećine muškog radnog stanovništva, Beograd razvijao od provincijalne prestonice kroz ekonomske, kulturne i socijalne promene, u modernu evropsku metropolu gradeći sopstveni identitet.

U slučaju međuratnog Beograda taj razvoj bio je zapravo “bum” sveopšte modernosti koja je opisana u devet poglavlja od arhitekture i različitih vidova umetnosti preko nove mode, društvenog života, javnog i privatnog prevoza do turizma, sporta, međunarodnih takmičenje i modernih medija, koji uključuju i prvu TV projekciju u prestonci Kraljevine Jugoslavije u jesen 1938, uz pomoć holandske kompanije Filips.

O fenomenima modernog Beograda za Danas govori Dušan Babac, jedan od tvoraca istoimene monografije, koji objašnjava da je samo pisanje knjige “uzelo oko tri godine, dok je bavljenje ovom temom u širem smislu predmet višedecenijskog interesovanja i prikupljanja materijala svo troje autora”.

Šta je bila pokretačka snaga koja je od razorene srpske prestonice posle tri uzastopna rata napravila modernu evropsku metropolu i da li je samo demografski bum uticao na tu transformaciju?

– Ljudi, pokretačka snaga su uvek ljudi. Ovde govorimo o kvalitetu ljudi koji su predvodili te procese. Nosioci svetla su uvek malobrojni pojedinci. Oni su rođeni i formirani kao ličnosti u pretkumanovskoj Srbiji, a svoju zrelost i zenit su doživeli u međuratnom periodu. Iz ovog primera se najbolje može videti značaj pozitivne selekcije u jednom društvu.

U Uvodu u knjigu napominjete da je pojam moderno bio često u upotrebi predratnih Beograđana i tadašnje beogradske štampe – šta je suština i koncept te beogradske međuratne modernosti?

– Moglo bi se slobodno reći da je međuratni period zapravo bio period jedne apsolutne modernosti, od arhitekture, umetničkog izraza bilo da je likovni ili književni, pa do načina života i navika, što je obuhvatalo modu, stanovanje – nameštaj, moderne tehničke uređaje, sve vrste zabave, muziku, film, prevozna sredstva, putovanja.

Koliko je od tradicionalnog duha prestonice Kraljevine Srbije Beograd zadržao u tom novom modernom izdanju?

– Međuratni period razvoja Beograda predstavlja kontinuitet evolucije još od vremena Ustavobranitelja i kneza Mihaila. Činjenica je da su ovi procesi samo znatno ubrzani i intenzivirani.

Kakav je uzajamni uticaj i veza između privrednog i industrijskog razvoja sa procvatom svih vidova umetnosti, kulture, nauke, tehnologije?

– Kao i svuda u svetu, ova veza je neraskidiva. Razvoj umetnosti, kulture, nauke ide ruku pod ruku sa ekonomskim napretkom. Čini se da je suštinska razlika u tome što su tada nosioci privrednog razvoja imali više razumevanja za neophodnost ulaganja u ovaj drugi, neprofitni deo postojanja jednog društva.

U gotovo svim segmentima tog modernog beogradskog života kraljevska porodica je nazaobilazna. Koliki je bio uticaj članova kraljevskog doma na modernizaciju Beograda i kakva je uloga u tome bila kralja Aleksandra Prvog Ujedinitelja, njegove porodice i ostalih članova dinastije?

– Knjiga se nije posebno bavila kraljevskom porodicom, ali je njeno prisustvo značajno u gotovo svakom poglavlju. Doprinos kralja Aleksandra je u tome što je ličnim sredstvima obezbedio izgradnju Studentskog doma ili Doma za učenike srednjih škola, ili recimo kraljice Marije, koja je u značajnoj meri pomogla izgradnju osnovne škole na Voždovcu, Ženske gimnazije, Gradskog centralnog zavoda za zaštitu dece, matera i mladeži, Doma studentkinja, Univerzitetske dečje klinike u Tiršovoj ulici ili Ginekološko-akušerske klinike Medicinskog fakulteta u Beogradu. Kralj i kraljica su velikim delom pomogli izgradnju Umetničkog paviljona “Cvijeta Zuzorić”, a kasnije su na prolećnim i jesenjim salonima otkupljivali slike domaćih umetnika. Kralj Aleksandar je ustupio zgradu Novog dvora za potrebe Narodnog muzeja. I samim ovim nabrajanjem se mogu sagledati obim i značaj uloge kraljevske porodice u razvoju međuratnog Beograda.

Da li se danas zaboravlja značaj koji je ruska emigracija imala za međuratnu modernizaciju Beograda, posebno u kulturi i prosveti?

– Ni toj temi nije posvećeno zasebno poglavlje, imajući u vidu sve veći broj knjiga i publikacija koje se bave ovom tematikom poslednjih godina. Ipak, u našoj monografiji ih susrećemo i kao arhitekte, balerine, scenografe, profesore, naučnike, fotografe, strip crtače, instruktore mačevanja…

Ono što nedostaje u ovoj impozantnoj monografiji jeste verski život u međuratnom Beogradu. Svetosavski hram, zgrada beogradskog sedišta Srpske patrijaršije, Crkva Svetog Marka, ruski hram Svete Trojice… pominju se samo okviru arhitekture, a proslave verski praznika nema ni u okviru poglavlja o društvenom životu. Zbog čega?

– Ova knjiga je samo jedan od mogućih načina da se prikaže Beograd tog vremena, bez pretenzija da to bude konačna reč. Neki su recimo primetili da je u okviru poglavlja o sportu jako malo prostora posvećeno Sokolskom pokretu, a zna se da je Beograd bio domaćin velikih međunarodnih sokolskih skupova. U knjizi nije bilo reči ni o političkom životu, koji je takođe bio važan deo ukupnog života, sa značajnim razlikama u odnosu na prethodni period. To sve može biti inspiracija nekim drugim autorima.

Da li se u međuratnoj beogradskoj modernosti i mondijalizmu nalaze i koreni današnjih tvrdnji konzervativnijih krugova, pogotovo u SPC, da je Beograd duhovno i nacionalno najmanje srpski, a po nekima i antisrpski grad?

– Svakako ne. Ne smemo zaboraviti da je tek skorih dana pojam građanskog izjednačen sa pojmom anacionalnog i to od strane potomaka upravo onih koji su uništili građansku Srbiju koja se sporo i mukotrpno formirala od polovine 19. veka do 1944. godine. Prema tome, građanski Beograd o kome govori ova knjiga je, bez obzira na svoju modernost, temelje imao u tradicionalnom sistemu vrednosti.

Šta je danas ostalo od tog poletnog, modernog, međuratnog Beograda kog se za proteklih više od osam decenija suočio sa nemačkim i savezničkim bombardovanjem, komunističkim gazdovanjem, raspadom Jugoslavije, NATO bombardovanjem, današnjim mirnodopskim urbicidom, čiji je simbol stradanje Savskog amfiteatra?

– Mene Beograd u tom smislu nekako najviše podseća na Istanbul, u kome i posle toliko vekova pod otomanskom vlašću, danas gotovo na svakom koraku srećete manje ili više sačuvane tragove Vizantije. Tako je i sa Beogradom. Bez obzira što se i danas neumorno ruše zdanja koja to ne zaslužuju ni po jednom kriterijumu, i dalje je najbolje što ovaj grad ima da pokaže, upravo iz tog, prethodnog vremena. Sud vremena je nemilosrdan. Veliko je pitanje šta će od tragova koje mi danas za sobom ostavljamo biti vredno pomena kroz sto godina.

Novogodišnji izveštaj

Kako su se između dva rata slavili Božić i Nova godina, imajući u vidu činjenicu da je Kraljevina SHS zvanično prešla na gregorijanski kalendar početkom 1919. godine?

– Umesto odgovora, u nastavku ću vam dati jedan citat iz štampe tog vremena: „I za pravoslavnu Novu godinu Beograd je bio celu noć vrlo živ, šta više, mnogo življi nego za kalendarsku Novu godinu. Svi lokali bili su otvoreni celu noć, prepuni vesele publike, među kojom nisu nimalo ustupali katolici pravoslavnima. Posle ponoći nastalo je čestitanje, nazdravljanje i grljenje. Sklopljena su mnoga nova poznanstva, veselje je trajalo do svanuća. Na mnogim mestima izabrane su lepotice, u ‘Mon Repo’, kod ‘Lire, u Tenis klubu’, ‘Palasu’ i.t.d. Beogradska elita bila je sabrana u Džokej-klubu, gde je doček Nove godine bio otmen i veseo. U Auto-klubu, gde je bio zvaničan doček Nove godine po novom kalendaru, bilo je samo intimno veče.”

Sadržaj

Ko se seća aforizma iz 1965. nekadašnjeg “srpskog strica”, pisca Brane Crnčevića: “Pre rata nismo imali ništa, a onda su došli Nemci i uništili nam sve”, odgovor na pitanje šta je to “sve” mogao bi da pronađe upravo u monografiji “Moderni Beograd”. Stvaralački dometi, od privede do vrhunske umetnosti, za nepun četvrt veka između dva svetska rata u Beogradu, koji je u novoj kraljevini imao posebnu administrativnu celinu, mimo banovina, kao Uprava grada Beograda, danas deluju gotovo neverovatno. Ideje, preduzimljivost, istinska povezanost sa naprednim svetom, razvoj industrije – od domaće proizvodnje autobusa i aviona do znalački dizajnirane ambalaže, procvat pozorišnog života, likovnih umetnosti, književnosti, novinarstva i štampe različitih žanrova, sporta, mode prenete sa pariskih uzora, koju su diktirali Dvor i modni saloni ne samo za žene, jer je, na primer, među tadašnjim kicošima, sudeći prema fotografijama, i revolucionar Ivo Lola Ribar… Razvija se turizam – Beograđani vole domaća banjska lečilišta, otkrivaju jadransku obalu i slovenačke planine, ali postaju i svetski putnici. Tu su i izbori za mis, ludi kafanski provodi… Sve dokumentovano fotografijama, naslovnim stranama žurnala i časopisa, modnim detaljima, reklama, oglasima… Kako ističu autori monografije, “uoči Aprilskog rata 1941, Beograd je bio pravi evropski grad, s puno osobenosti Pariza”.

Publicista, heraldičar, hidrogeolog

Dušan Babac (1969) je po obrazovanju magistar geoloških nauka – hidrogeolog. Bavi se heraldikom, publicistikom, član je Udruženja književnika Srbije i Krunskog veća Kraljevskog doma Karađorđević i direktor fonda Kraljevski dvor.