Istoričarka umetnosti Dubravka Preradović: Stradanje ranohrišćanskih mučenika iz rimskog Singidunuma pokazatelj hristijanizacije ovih prostora

Kulminacija tog procesa jeste nedavna posveta južne kapele Hrama Svetog Save na Vračaru ovim svetiteljima. Budući da sam se već bavila kultom i ikonografijom Ermila i Stratonika, smatrala sam da je ovo idealni trenutak da se o njima napiše jedna sveobuhvatna studija u kojoj bi se sakupili svi danas raspoloživi pouzdani podaci o ovoj dvojici stradalnika. Reč je o posve skromnim pisanim – istorijskim, hagiografskim, liturgijskim te ikonografskim izvorima i arheološkim nalazima, ali dovoljnim da daju, verujem, jasnu sliku, o štovanju ove dvojice svetih, prvenstveno tokom srednjeg veka – kaže u razgovoru za Danas istoričarka umetnosti Dubravka Preradović, urednica naučne publikacije „Ermil i Stratonik – sveti ranohrišćanski mučenici beogradski“, koju je objavio Balkanološki institut SANU.

Zbog čega je kult prvih beogradskih mučenika tokom osam vekova SPC imao uspone i padove i da li je ovaj najnoviji srpski talas pojačanog crkvenog interesovanja za Ermila i Stratonika fenomen, kako ocenjuju pojedine Vaše kolege?

– Treba uzeti u obzir da je kult Ermila i Stratonika, prenosom njihovih moštiju u Carigrad, zamro na mestu njihovog stradanja. On je u srednjovekovnu Srbiju stigao iz Vizantije, ali mu nije poklonjena posebna pažnja, što ne treba da iznenađuje. Štaviše, u srednjovekovnoj Srbiji, pa i docnije tokom turkokratije, nisu negovani kultovi ranohrišćanskih svetitelja stradalih na ovim prostorima, što ima svoje razloge. Savremena obnova kulta Ermila i Stratonika se može dovesti u vezu sa povećanim interesom za kultove ranohrišćanskih mučenika na Balkanu uopšte. Recimo, beogradske mučenike Ermila i Stratonika, ali i sveštenika Montana i njegovu suprugu Maksimu, koji su bili iz Singidunuma, ali su stradali u Sirmijumu, od poslednje decenije prethodnog stoleća posebno proslavlja Rumunska pravoslavna crkva. Prva, koliko je meni poznato, inicijativa za obnovu kultova ranohrišćanskih mučenika „na srpskoj zemlji prosijavših“ potiče iz 1978. godine. Za njihovu obnovu su se zalagali blaženopočivši episkop Atanasije (Jevtić), a u poslednje dve decenije posebno, takođe blaženopočivši, mitropolit Amfilohije.

 Šta je ono što se zasigurno zna o ovoj dvojici ranohrišćanskih mučenika, čija je žitija detaljno opisao arhimandrit Justin (Popović) u „Žitijama svetih“?

– Nema mesta sumnji da je reč o autentičnim mučenicima o kojima, međutim, ne znamo mnogo. Stradali su u antičkom Beogradu, na šta ukazuje njihovo predmetafrastičko žitije, sastavljeno svakako pre 7. veka kada se gubi antičko ime Singidunuma, spomenuto u tekstu, a najverovatnije u 6. veku. Na osnovu tog teksta je i arhimandrit Justin sastavio njihovo žitije. Zemni ostaci Ermila i Stratonika su iz grobnice u blizini Beograda, čiji lokalitet nije pouzdano utvrđen, pred najezdom varvara preneti u Carigrad, što se dogodilo sredinom 5. veka. U prestonici na Bosforu su ova dvojica mučenika proslavljana dva puta godišnje u čak tri hrama, što ukazuje na njihovo vanredno štovanje. Takođe je poznato da su se u jednom trenutku, oko 1200. godine njihove lobanje, zajedno sa drugim vrednim relikvijama, nalazile u oltaru Svete Sofije. NJima se, međutim, nakon krstaškog osvajanja Carigrada 1204. godine, gubi svaki trag.

Kako objašnjavate tu „popularnost“ kulta prvih beogradskih svetitelja u Vizantiji, čija se praksa da se Ermil i Stratonik slave dva puta u crkvenoj godini – 13/26. januara i 1/14. juna, zadržala do danas u SPC?

– Verujem da je njihova popularnost u Carigradu u neposrednoj vezi sa činjenicom da su mošti beogradskih mučenika vrlo rano, već sredinom 5. veka prenete u prestonicu Carstva, gde je ubrzo sastavljen i tekst njihovog stradanja. Takođe sam mišljenja da iza činjenice da se Ermil i Stratonik sasvim izuzetno praznuju dva puta u toku liturgijske godine stoji sećanje na datum njihovog stradanja i na datum prenosa njihovih moštiju iz Singidunuma u Carigrad. Da li to što se njihov sinakis – liturgijsko okupljanje na dan njihovog praznika, proslavljao se u čak tri prestonička hrama od kojih su se dva nalazila u neposrednoj blizini Svete Sofije, znači da su se u sve tri crkve nalazile čestice moštiju beogradskih mučenika, ne možemo znati. To što su u jednom trenutku njihove lobanje prenete u oltar Svete Sofije dodatno ukazuje na to da su beogradski mučenici u Carigradu bili posebno poštovani.

U nauci je preovladao stav da su Ermil i Stratonik stradali 315, dve godine posle donošenja Milanskog edikta. Koliko izučavanje njihovog života i kulta doprinosi boljem sagledavanju prilika u poznom rimskom carstvu i vremenu ranog hrićanstva na prostoru današnjeg Beograda i Srbije kao dela nekadašnje rimske provincije Ilirik u kojoj je rođeno i više rimskih careva?

– U savremenoj nauci su hagiografski tekstovi prihvaćeni kao važan istorijski izvor, te u tom smislu istraživanje kultova mučenika i svetitelja u značajnom meri pomaže da se osvetli i razume epoha koja se izučava. Prisustvo mučenika na našim prostorima svedoči, između ostalog, o stepenu hristijanizacije kao i o crkvenoj organizaciji u rimskim provincijama na teritoriji današnje Srbije. Translacije njihovih relikvija u velike hrišćanske centre, Carigrad, Rim, Solun ili Akvileju dodatno svedoče o vezama koje su sredinom 5. stoleća postojale između Singidunuma, Sirmijuma ili Ulpijane sa najznačajnijim gradovima Carstva. Takođe, kultovi svetitelja pripadaju kategoriji fenomena dugog trajanja, te u tom smislu na vrlo specifičan način svedoče i o zajednici u kojoj se štuju. Zamiranje kultova svetih na nekim prostorima, kao što je slučaj sa kultom beogradskih mučenika, važan je pokazatelj društvenih i političkih promena koji su doveli do toga da taj kult padne u zaborav.

Da li se ovaj kult poštuje i na hrišćanskom Zapadu, u Rimokatoličkoj crkvi?

– Sveti Ermil i Stratonik su uvršeni u Rimski martirolog gde su navedeni na drugom mestu za dan 13. januar. To znači da se nalaze u liturgijskom kalendaru, ali ne i da se proslavljaju.

Koliko su tema svetosti i ranohrišćanskog mučeništva bliski čoveku 21. veka u kome sistem vrednosti nameću globalizam, konzumerizam, profit… i zbog čega je danas važno govoriti o Ermilu i Stratoniku?

– Nisam sigurna da sam kompetentna da odgovorim na Vaše pitanje, budući da o svetiteljskim kultovima mogu da govorim isključivo sa pozicije istoričara umetnosti. Kako sam napomenula, Ermil i Stratonik su jedini ranohrišćanski mučenici stradali na teritoriji današnjeg Beograda. Njihovo stradanje, kao i stradanje drugih svetih poreklom iz Beograda koji su venac mučeništva primili u obližnjem Sirmijumu, značajan su pokazatelj hristijanizacije ovih prostora. Ermil i Stratonik važni su protagonisti rane istorije našeg grada i bez obzira na religijska uverenja, verujem da nije bez značaja imati saznanja o njima. S druge strane, njihova nepokolebljiva vera i mučenički podvih svakako su uzor i inspiracija i današnjim vernicima.

Standardizacija ikonografije

– Jedan od neposrednih praktičnih ciljeva ovog zbornika odnosio bi se na standardizaciju ikonografije Ermila i Stratonika u savremenom živopisu, gde se ova dvojica svetitelja od crkve do crkve drugačije slikaju. Primera radi, Ermil se na jednom mestu prikazuje kao mladi golobradi đakon, a već u narednom hramu kao zreli muškarac sa bradom. Isti je slučaj sa predstavljanjem Stratonika. Takođe, smatrali smo da je važno da ukažemo na to da nisu dovoljno utemeljeni pokušaji da se mesto njihovog ukopa dovede u vezu sa poznatom kasnorimskom grobnicom u Brestoviku – kaže Dubravka Preradović.

Stvaranje u globalnoj pandemiji

U Uvodu skrećete pažnju čitaocima da je publikacija pisana u vreme pandemije virusa korona zbog čega ima izvesna istraživačka ograničenja. Postoje li izvori koji bi mogli da prošire saznanja o svetim mučenicima Ermilu i Stratoniku?

– Bilo mi je važno da istaknem da je knjiga napisana za vreme pandemije, čime sam upravo želela da podvučem važnost solidarnosti i saradnje među naučnicima. Zahvaljujući znanim i neznanim kolegama sa raznih meridijana, uspeli smo da sakupimo svu neophodnu građu za naše istraživanje i prevaziđemo sve potencijalne prepreke. Namera mi je bila i da ostavim trag o tome da je moguće stvarati i u okolnostima kakva je globalna pandemija. Kada je pak reč o novim saznanjima o beogradskim mučenicima, malo je verovatno da ćemo u budućnosti otkriti čestice njihovih moštiju, ali nikad se ne zna. S druge strane možemo da očekujemo da će se u još ponekom rukopisu pronaći tekst žitija Ermila i Stratonika ili njihovog skraćenog, tzv. prološkog žitija. Sasvim je moguće i da će u nekom od hramova na prostoru koji nazivamo vizantijskim komonveltom biti prepoznate njihove predstave za koje u ovom trenutku ne znamo. Zbornik upravo treba da posluži i u tu svrhu, da pruži sve danas raspoložive podatke kako bi se na osnovu njih lakše identifikovale novi.

Između Beograda i Liona

Naučna saradnica u Balkanološkom institutu SANU Dubravka Preradović je 2021. bila prvi dobitnik bijenalne nagrade „Aleksandar Deroko“. Nagrađena je za izložbu u Galeriji SANU „Gabrijel Mije – istraživanja stare srpske arhitekture“, koja uključuje katalog i zbornik naučnih radova o ovom francuskom vizantologu i istoričaru umetnosti koji je doprineo svetskoj afirmaciji srpske srednjovekovne baštine. Dubravka Preradović diplomirala je i magistrirala u Beogradu, na katedri za istoriju srednjovekovne arhitekture. Kaže da je važan deo njene profesionalne karijere vezan za Narodni muzej u Beogradu, gde je dugo radila najpre kao kustoskinja Galerije fresaka a potom kao kustoskinja u srednjovekovnom odeljenju. U Italiji je završila specijalističke studije iz oblasti menadžmenta kulturne baštine. Doktorirala je u Italiji na univerzitetu u Udinama i u Francuskoj na Praktičnoj školi visokih studija, na katedri koju je 1906. osnovao Gabrijel Mije. Živi i radi između Beograda i Liona.